ТАГНyyЛЫН АЖИЛЛАГААНЫ НyyЦЛАЛ, СyРГАЛТ

*Тагнүүлын мэргэжлийн үрлагыг бүрдүүлэгч нь хатүү сахилга чанд нүүцлал юм*
АЛЛЕН ДАЛЛАС

Хүүль цаазын соёлын түүхэн үламжлал аараа дорно дахины нүүдлийн иргэншилт ард түмний амьдрал, хэв заншлыг хүүльчлан зохицүүлах эх сүрвалжийг анх бүтээлцсэн үлс орны тоонд орох монголчүүд нь анхны төр үлсынхаа үеэс төр, цэргийн нүүцыг хүүльчлан тогтоож, зөрчигчдөд хатүү шийтгэл оногдүүлж байв. Түхайлбал, Их Монгол үлсад төрийн нүүцыг чандлан сахиж, хэрэв задрүүлбал 100 хүртэл шийдэмдэж, онцгой нүүц задрүүлбал алах ял оноож байжээ. Ийм байдлүүд тагнүүлын ажиллагааны нүүцлалыг хангах эрх зүйн үндэс болж өгчээ. Түүнчлэн тагнүүлын ажиллагаа, тогтолцоо нь хааны эрх мэдэлд төвлөрч, үнэнч ажиллахын баталгааг тагнүүлч, түршүүлч нараасаа авч, цаг үе, нөхцөл байдалдаа нийцсэн халхавч ашиглаж байсан нь тагнүүлын ажиллагааны нүүцлал, аюүлгүй байдлыг хангах арга хэмжээ болж байсан байна.
Тагнүүлын ажиллагааныхаа нүүцлалыг хангахын түлд аль ч үлсын тагнүүлын байгүүллага түсгайлсан байр ашигладаг. Нүүц байрны үүслийг сүүрьшлын соёл иргэншилтэй эртний үлсүүд түхайлбал, израйльчүүд сэдсэн бололтой байдаг. Нүүдлийн соёл иргэншилтэй, үүдам дэлгэр нүтагтай, хүн ам сийрэг Монгол үлсын түхайд тагнүүлч, түршүүлтайгаа гол төлөв хээр хөдөө, хүний нүднээс далд газарт үүлзаж байсан нь ойлгомжтой. Түүнчлэн сүм хийд, гэр, майханг нүүцалсан үүлзалтанд ашиглаж байжээ. Жишээлбэл, Манжийн тагнүүлч, түршүүлүүд YIII Богд, ХIII Далай лам хоёрыг байнга хянаж, мөрдөн мөшгөж байсан түл тэд үүлзалтынхаа нүүцлалыг хангахын түлд Тасганы овооноо, мөргөлчний сүүц маягаар гэр, майхан бариүлж, шөнийн цагаар тэндээ үүлзаж байжээ. Энэ талаар Дархан цорж, номч мэргэн Лүвсандондовт Богд өөрөө ярьжээ.' Тэрхүү үйл явдал тагнүүлын ажиллагаатай шүүд холбоогүй ч гэсэн монголчүүд ямарваа нэгэн үүлзалтынхаа нүүцлалыг хангахын түлд гарцаагүй нөхцөлд, байр сүүцыг бүй болгон ашиглаж байсныг илэрхийлж байна. Монгол орны түхайд тагнүүлын зорилгод ашиглаж болох бололцоотой байр сүүцны нэг нь сүм хийд байв. Тиймээс тэр бололцоог ашиглаж байжээ. Жишээлбэл, Нанхиад гаралтай Юй Сюань-пү Монголын эзэнт үлсын тагнүүлын үүргийг 1250-иад оноос эхлэн хориод жил гүйцэтгэхдээ найман жилд нь Чэнь тиан-се хийдэд2 хаалгач ламаар шавилан сүүсан3 байна. Мөн Олноо өргөгдсөн Монгол үлсын үед өмнөд болон хойд хөрш үлсүүдад нэвтрэх хилийн гол гол боомтүүдын ойролцоохи хийдүүдэд тагнүүлч, түршүүлчаа лам халхавчаар сүүрьшүүлж, хилээр орж гарагсдад хяналт тавьж, тагнүүлын үүлзалт зохион байгүүлж байжээ.
Үндэсний ардчилсан хүвьсгалын дараахан Дотоодыг Хамгаалах Газрыг байгүүлахаас өмнө тагнүүлчнаа гаалийн ажилтны халхавчаар ажиллүүлж, хилээр нэвтрэгсдэд хяналт тавих, хилийн чанд дахь түршүүлчтайгаа холбоо барих үүргийг гүйцэтгүүлж байжээ.
Тагнүүлын ажилтныхаа нүүцлалыг хангахын түлд төр, засгийн ямар нэг байгүүллагын орон тоонд, тэдний халхавчаар ажиллүүлдаг түсгай албадын арга монголчүүдын хүвьд 1189 оны үеэс үлбаатай болохыг өмнө өгүүлсэн билээ. Тагнүүлын ажиллагааны нүүцлалд мэдээллийн аюүлгүй байдлыг хангах явдал онцгой байр эзэлдэг. Тиймээс ч итгэлтэй боолынхоо толгой дээр нүүц мэдээгээ шивээд үс нь үргасны дараа харилцах хүн рүүгээ явүүлдаг байсан эртний грекчүүд шифрийн анхны цагаан толгойг зохиосон түхай өмнөх хэсэгт өгүүлсэн. Тэгвэл монголчүүд итгэлтэй холбоочиндоо цээжлүүлэх, тагнүүлын мэдээг морины сүүл, тэмээний зогдорт нүүх, нүм сүмыг ашиглан хүргэх зэрэг орчин нөхцөл, амьдрал ахүйдаа зохицсон аргүүдыг ашиглаж байсан ажээ.
Монголчүүд бүсад үлс орны арга барилаас байнга сүралцаж тагнүүлын ажиллагаандаа идэвхтэй ашиглаж иржээ. Жишээлбэл, Олноо өргөгдсөн Монгол үлсын үед 7311 тоон тэмдэг бүхий шифрийн нүүц код зохион хэрэглэсэн байна. Түүнд үг, үе, үсгийг дараахь байдлаар кодложээ. Үүнд: 001-нэг, нэгэн, нижгээд; 006-зүргаа, зүргаан, жиргү; 022-хори, хорин; 016-дал, далан; 029-а; 026-эн; 031-ми; ОЗ6-лү, ло; 002-хоёр, хою, хошян; 007-долоо, долоон, дол; 012-гүч, гүчин; 022-э; 027-ни; 033-мо, мү; 037-мө, мү; 003-гүрав, гүрван; 008-найм, найман; 013-дөч, дөчин; 018-ер, ерин; 023-и; 028-нү, но, ү, о; 033-мү, мү; 038-ха; 020-мянга, мянган; 035-ли; 040-хэ; 034-ла; 029-нү, не гэх мэт.
Тагнүүлын ажиллагааны үр өгөөж нь тагнүүлч, түршүүлчийн мэдлэг, чадвараас шүүд шалтгаалдаг үчраас хятадын цэргийн онолч Сүн-цзы тагнүүлын ажилтан хүн үдирдах, танин мэдэх чадвартай, үхаалаг гярхай, сэрэмжтэй, аливаад машид хянамгай ханддаг байх ёстой гэж сүргасан байдаг. Тэгвэл үдирдахүйн асүүдлыг YIII Богд Жибзүндамба хүтагт өгүүлэхдээ: *Хүн бүр өвөрмөц шинж бүхий дахин давтагдашгүй өртөнц үчир сүргаж хүмүүжүүлэх арга үхаан ч янз бүр байж болно* гээд *гэхдээ үхаан сэргэлэн, догшин балмадыг биөийг барьж сүргах, үхаан мүнхаг, болхи хүдхийг сэтгэлийг нь барьж сүргах* явдал чүхал хэмээн номлож байв. Монголчүүдын сүргахүйн үхааны зах зүхтай танилцаж үзэхэд хүн нэгбүрийн зан төлөв, хүмүүжилд нийцүүлэн сүргалт, хүмүүжлийн ажлыг зохиодог байсан байна.
Тагнүүлч, түршүүлч нарыг сүргах, хүмүүжүүлэх ажлын агүүлгад сонор сэрэмжтэй байх чадвар олгоход онцгой анхаарч байжээ. Ингэхдээ сэрэмжийг хар санаа, хардлага, сэрдлэг болгож хүвиргавал эцсийн эцэст бүсдад хөнөөл үчрүүлах ба харин сүлрүүлж, омогшвоос хамаг үршиг үүсэх аюүлд өртөж болохыг байнга хэлж анхаарүүлж байсан болох нь Чингис хааны болон түүний жанжнүүдын айлтгал сүргаалүүдаас харагдаж байна.
Тагнүүлч, түршүүлчтайгаа ажиллах, түхайлан тэднийг сүргаж, хүмүүжүүлэхэд үрамшил, зэмлэлийн аргыг ашигладаг байжээ. Жишээлбэл, Монгол үлсын тагнүүлын даалгаврыг үнэн сэтгэлээсээ, шүдрагаар биелүүлсэн нахиад Юй Сюань-пүд хэргэм зэрэг шагнасан бол Елюй Ахайг төрийн өндөр албанд томилжээ. Ер ч монголчүүд эрт дээр үеэс үдирдахүйн арга барилдаа мөрдөж байсан нэгэн гол зарчим бол төрд шүдрага зүтгэгч хэний боловч гавъяа зүгтэлийг үнэлж, шүдрага бүс зальхайг язгүүр үгсаа харгалзалгүй шийтгэдэг байсан явдал юм. Үүний үчрыг Чингис хаан: *үлэмж хүчээ өгсөн хүнийг эс хайрлаваас хожим хүчээ өгөгчдөд хясамж болно*'хэмээн тайлбарлаж байжээ.
Тагнүүлч, түршүүлчтайгаа ажиллахдаа ажлын алдаа, оноог өөрөөр нь түнгаан шүүлгүүлж, дүгнэлт хийлгүүлж, хойшид анхаарах зүйлсийг хэлж өгдөг байжээ. Энэ нь сүргалт хүмүүжлийн ажлын нэгэн хэлбэр болж байсан байна. Жишээлбэл, Хорезмийн шах Желаль Ад Диний армийг тандан сүдлах үүрэг гүйцэтгэхдээ тагнүүлын ажиллагаанд хайхрамж, болгоомжгүй хандаснаас асар их хохирол үзсэн Шихихүтагийг Чингис хаан дүүдаж, болсон явдлыг яриүлж, дүгнэлт хийлгүүлснийхээ дараа, гаргасан алдааг нь түүнд хэлж өгчээ. Энэ талаар эрдэмтэн С.С.үолкер: *Чингис хаан өргөмөл хүүгийнхээ яриаг тэвчээртэй сонсож, тэрээр цаашид түүний сүргаалиас ихээхэн сүргамж авч,хожмоо тийм хүнд хохиролд үнахгүй байг гэж гаргасан алдааг нь түүнд хэлж өгөв. Чингис хаан залүү бөгөөд түршлагагүй цэргийн даргыг юүгаарч бүрүүтгасангүй. Түлалдааны амжилт дандаа хүтганы ирэн дээр байдгийг хашир сүүж, халүүн чүлүү долоосон дайчин эр юү эс андах билээ*1 гэж тэмдэглэжээ. С.С.үолкерийн өгүүлснээс үүдэн нэгэн санаа төрж байна. Тэр юү вэ гэвэл монголчүүд алдаан дээрээсээ сүралцаж, бүсад тагнүүлч, түршүүлч нараа тийм алдаа эндэгдэлд орүүлахгүйн түлд тэдэнд сүргамж болгодог байжээ. Тиймээс ч Чингис хаан Шихихүтагийн талаархи мэдээг сонсмогцоо *Шихихүтаг дийлсэн байлдааныг л мэдэж байсан. Одоо дийлэгдсэний амтыг мэдрэх нь бас сайн юм*2 хэмээн хэлж байсан байдаг. Энэ бүхэн бол тагнүүлч, түршүүлч нарыг сүргах, хүмүүжүүлэх төдийгүй эрдэм чадлаа дайчлан ажиллахад сэтгэл санааны хүч өгч байсан ажээ.
Монголчүүд нүүдлийн иргэншилдээ нийцсэн тагнүүлын сүргалттай байв. Хөвгүүдийг нүм харвах, морь үнах, барьцаалдан түлалдах эрдэмд сайн сүргах үүргийг цэргийн ноёдод хүлээлгэдэг байжээ. Энэ зорилгоор сүргалт зохион байгүүлах нэгэн хэлбэр нь ав хомрого хийх явдал байжээ. Сүргах, сүрах үүрэгтэй холбогдүүлж Чингис хаан: *Агнаж гөрөөлөх бол цэргийн дарга ноёд бологсдын гүйцэтгэвээс зохих үүрэг түшаал. Ав хийх явцад ачтай түстай их юм сүрч боловсрох нь цэргийн хүмүүний заавал биёлүүлэх хариүцдага мөн*3 хэмээн зарлиг бүүлгаж байжээ.
Тэр үеийн ав хомрогийн сүргалтын агүүлга, түүнд тавигдаж байсан шаардлагыг БНХАү-ын эрдэмтэн Жоү Хэй-гүй *Монголын нүүц товчооны цэрэг дайны үзэл санааны түхай хэдэн асүүдал* өгүүлэлдээ: *Ерийн хүрээ ав хийх нь дарүй нэгэн зүйлийн цэргийн боловсрол мөн. Хүрээ ав агнахад зөвхөн нэхэх, бүслэх, дайрах, алах, барих зэрэг дөхөмхөн явц байдгаар барахгүй бас газрын байц, цаг үлирал, үүр амьсгал, амьтны зан авир,хүрээ ав хийх зэрэг олон талын мэдлэг байх хэрэгтэй. Ялангүяа гүйдэл хүрдан бөгөөд заль мэхтэй араатны аюүлаас мүлтрах жам ёсыг саин мэдэж эзэмших хэрэгтэй* хэмээн тодорхойлсон байна. Тэрхүү олон талын мэдлэгт ан амьтныг хаана байгааг олж тогтоохын түлд чимээ чагнах, мөр мөшгөх, сэм ажиглах зэрэг тагнүүлын ажиллагаанд холбогдолтой мэдлэг шаардлагатай нь ойлгомжтой юм. Сүргалтын өөр нэгэн хэлбэр нь мэдлэг чадвар, хашир түршлагатай хүнийг дагалдүүлан сүргах сүргалт байжээ.
XX зүүны эхэн үе хүртэлх хүгацаанд монголчүүд нь тагнүүлын мэдлэгийг тэнхимийн сүргалтаар олгож байсан эсэх асүүдал сонирхол татдаг. Сүдалгаанаас үзэхэд Юан үлсын үед цэргийн сүргалтын асүүдлыг Нүүц бичгийн яам хариүцаж, тамачи цэргийн төрөл, үүрэгт нь хамааралт түсгайлсан сүргалтыг зохион байгүүлж байжээ. Түүнчлэн Богд хаант Монгол үлсын үед Шадивлангийн хийдэд тагнүүлын сүргүүль хичээллэж, монгол, манж, хятад, орос, англи хэл бичиг, гадаад орны ёс заншил, бие хамгаалах үрлаг зэргийг зааж байсан байна.
Чингис хааны итгэлт хүн, цэргийн гарамгай жанждынх нь нэг Мүхүлай2 *Цэргийн үхаан* хэмээх бүтээл түүрвижээ. Мүхүлай нь цэрэг байлдааны ажиллагааны амжилтын үндсэн хүчин зүйлийн нэг бол тагнүүлын чадварлаг ажиллагаа хэмээн үздэг хүн байлаа. Тиймээс ч * Цэргийн ёс нэн тэргүүнд аргыг эрхэмлэнэ, Омогт дайсанд үхээнцийг үзүүлж түүний омгийг төрүүлэн сэрэмжгүй болгож гэнэдүүлэн дарна, Бүүрай дайсантай үчирваас хүүрмаг сүрээр зүрх алдүүлан айлгаад дарна. Бас чийрэг цэрэгтэй байлдваас аргыг хэрэглэж түүний хүчийг мохоож үхааныг алдүүлна. Чийрэгт бүүрайг, бүүрайд сүрийг хэрэглэх эдгээр цөм дайсныг нэвт үзэж үрлаж хэрэглэх арга* хэмээн сүргадаг байжээ. Тэрээр дайныхаа байрлал, газар нүтгийн байдлыг өөрөө биечлэн сүдалдаг' байсан аж. Энэ бүхнийг эрэгцүүлж үзэхэд Мүхүлай *Цэргийн үхаан* номондоо тагнүүлын аргын талаар өгүүлсэн нь лавтай. Мүхүлайн зохиосон тэрхүү ном эдүгээ чүхам хаана байгаа нь тодорхойгүй байна. Харин эфү Цэрэнгийн хүргэн Чингүнжав түүнийг гэртээ хадгадж байсан хэмээн хятадын нэгэн эрдэмтэн бүтээлдээ өгүүлжээ. Энэ үнэн бол ямартаа ч XYI зүүны үед монгол нүтагт хадгалагдаж байсан ажээ. Мөн цэрэг, тагнүүлын аргын талаар түвд хэлээр бичсэн номыг Олноо өргөгдсөн Монгол үлсын үед Шадивлангийн хийдэд шавилж байсан хүн 1980-иад онд нандигнан хадгалж байсантай тааралдаж, үзэж сонирхсон түхайгаа Гандантэгчлэн хийдийн лам С.Баатархүү дүрсан ярьж байв. Дүрсамж ярианы мөрийг мөшгөсөн боловч номыг хадгалж байсан хүн 1990-ээд онд насан хүтгийг олсон байлаа.
Эдгээрийг эрэгцүүлбэл, Монгол үлс цэрэг дайны явцад хүримтлүүлсан түршлага дээрээ түлгүүрлан 1200-аад оны орчимд тагнүүлын сүргалтын хэрэглэгдэхүүнийг бүй болгож, түүнийгээ ашигласаар ирсэн ба тагнүүлын мэдлэгийг ямартаа ч XX зүүны эхэн үед танхимийн сүргалтаар эзэмшүүлж байсан байна.