Тэргэл сартай єдєр байлдаанд орж, хавирган сартайд амсхийдэг байжээ

Цагаан сар хаяанд ирж байна. Зарим жил зурхайч, судлаачдын дунд шинийн нэгний єдєр судрын ширvvхэн маргаан дэгддэг. Єдгєє манайд Л.Тэрбиш, М.Намсрай, Д.Баасанжав нарын зурхайч гурван янз зурлага гарган, тєрєєс маргааныг нь тасалж байсан тохиолдол бий. Харин манайхан доктор Л.Тэрбишийн Тєгсбуянтын хэмээх цаг тооны бичгийг илvv ойшоодог. Мєн хятад цаг тооллын талыг барьдаг Д.Мєнх-Очир гэдэг зурхайч ч байдаг. Харин тvvхч, судлаач, зохиолч Н.Нагаанбуу Их Монгол Улсын тvvхийн гурван гол vйл явдлыг хятадын ч, тvвдийн ч бус, манайд ор тас орхигдоод байгаа эртний монгол тооллоор хєєж, эдvгээчлэн буулгасан нь онц сонирхолтой юм. Энэ завсар цагаан сарын тухайд ч содон баримт сєхєгджээ. Монголын он цаг тооллын талаар Бэсvдэй Н.Нагаанбуутай ийн хєєрєлдсєн юм.

-Таныг Чингис хааны амьдралын хоёр туйл газарт тєрсєн, тэнгэрт хальсан он цаг одоо хvртэл нэг мєр болоогvй байгаад эмзэглэсэндээ эртний монгол он тооллын асуудлыг сєхєн мєшгєв vv хэмээн санагдана.
-Юутай ч Чингис хааны ємнєх vед Монгол он тоолол байснаар барахгvй он дарааллын бичгийн олон vеийн єв байсныг Рашид-ад-Диний “Судрын чуулган”-д тэмдэглэн vлдээсэн байдаг юм шvv дээ. Тєрєл бvрийн эш сурвалжуудад тvvхэн мэдээ байгаа учраас л ямар нэгэн он цаг хэлээд байгаа хэрэг. Гэтэл яагаад санал бодлоо нэгтгэж, дvгнэлт гаргаж чадахгvй олон янзаар маргалдаад байдаг юм бэ хэмээн санагдсанаас vvдэн тvvхийн шарласан хуудсуудыг сєхєж vзсэн юмаа. Хамгийн гол алдаа нь барс сард шинэлдэг одоогийн тvвдийн тооллыг эртний монгол vндэснийх гэж эндvvрч, 13 дугаар зуунд энэ тооллоор тvvх бичигдсэн хэмээн тєєрєлдсєнєєс эхлэлтэй юм билээ. Иймд намраас эхлэн тоолдог байсан монгол тооллын оны тэргvvн хувь сарыг мєнєєх тvвдийн хаврын бар сартай нэг цэг дээр аваачин ойлгож байгаа явдал. Ер нь тvвдэч зурхайч нар тодорхойлсон уг он цагаа тvvхэн vйл явдал, эш сурвалжтай хэр дvйж буйг ерєєс хайхарч vздэггvй. Тvvхийн шинжлэх ухааныхан ч тvвд зурхайгаар тулгасан зурхайн цаг хугацааг сурвалж судалгааны vр дvнгээр шалган нягталдаггvй. Харин ч уг хугацаа руу зориуд шахаж тааруулж байсан зэрэг дутагдал байна л даа. Єєр зурхай байх биш гэж яс баримталдгаас тvvхийн ухаан єєрєє тєєрєлдєж, бодит vнэнийг гажуудуулах болж.Дэлхийн тvvхэнд суу алдраа мандуулсан 13 дугаар зуунд монголчууд чухам ямар тооллоор цаг хугацаагаа тооцож байсныг юуны ємнє лавлан vзэх ёстой. Тэгвэл мєн vеийн гайхамшигт бvтээл “Монголын нууц товчоо”-нд зуны тэргvvн сарын улаан тэргэл єдєр хэмээн улирлаар, долдугаар сарын 12 их хаан тэнгэрт халив гэж тоогоор, хулгана жилийн гур сард гэсэн нь амьтны нэрээр тоолсны тод жишээ юм.

-Монгол он тооллын онцлогоос цєєн жишээ татаж хэлбэл ой тойнд илvv буухсан болов уу?
-Монголчууд шинэ жилийг намар сvvн сар, vр сар гэх мэт тодотгосон нэрээр хувь, хулгана хэмээн эхлvvлдэг тоололтой байжээ. Хvннv гvрний тvvхийг тодруулсан нэрт эрдэмтэн Г.Сvхбаатар, Хvннv нарын заншлаар жилд гурван удаа луугийн тахилга хийхдээ дандаа цагаан сар тав, есдvгээр сард нохой єдєр тэнгэр хайрхдыг тахидаг. Иймд олон аймаг цуглаж, тєрийн хэрэг хэлэлцэн тэмээ, морь уралдуулан наргидаг. Хvннvгийн хаан буюу шаньюгийн оны амгаланг айлдахаар гэх мэт бичсэн нь бий. Эндээс vзэхэд цагаан сар нь одоогийн европын есдvгээр сар, таван сар нь нэгдvгээр, есєн сар нь тавдугаар сар болох нь ойлгомжтой байна. Иймэрхvv зєрvvгээс он цагийг хольж хутгах тєвєгтэй єєрчлєлт vvсч, хаврыг зун хэмээн тунхаглах болжээ.“Монгол татарын тухай бvрэн тэмдэглэл”-д “євс ногоорохоор нэгэн жил, шинэ сар мандахаар нэгэн сар болгодог” хэмээснийг зарим нь бvдvvлэг гэдэг ч уг нь vнэн л юм. Vнэхээр євс ногоорохуй нэгэн жил, сар тєгрєглєхvй нэгэн сар болно гэдэг ойлголт одоо ч бидэнд байгаа шvv дээ. Тэрхvv євс ногоорох хугацаанд сар хэдэн удаа дvгрэглэв, хэдэн удаа яаж хємсєглєв, улирал хэрхэн єєрчлєгдєв, сар хэдэнтээ эргэв гэдгийг яв цав мэддэг учраас л Хvннvгийн vед нарны дєрвєн мєчєєр улирлаа олж, сар мичдийн тохиолоор нарийвчилж, агаарын амьсгалыг улирлаар шинжин амьдрал ахуйгаа зохицуулж ирсэн тvvхэн хэвшилтэй байжээ. Харин одоо нар, сар хоёроор єдєр, шєнє хоёрын хугацааг ялган тооцож хоног болгох, захын одыг харуут цагаа мэдэх эрдэм бvдгэрч байна. Гурван нохой гарах vед гэрээсээ сэмхэн гараад ирээрэй гэвэл энэ болзоонд очих хvн ховорхон байж магадгvй. Хавирган (шинэдийн), тэргэл (арвантавны), хожидын (хорьдын) хэмээх нь дvрслэх сэтгэлгээ, хугацааны хэмжээгээр ярьж буй болохоос гуч хvртэл тоо мэддэггvйнх биш билээ. Тэр ч байтугай тэргэл сартай єдєр байлдаанд орж, хавирган сарны vед хvлээзнэдэг байсан нь дайчин эрсийн сэтгэл зvй, бие эрхтэн, золбоо хийморьт тєгрєглєх сар ямар нэгэн vйлчлэлтэйг мэдэрсэн хэрэг бизээ. Монгол цаг тоололд хамгийн тvгээмэл нь цагийн тухай ойлголт юм. Цаг нь зєвхєн єдєрт буюу наранд хамаатай байдгаараа ихээхэн онцлогтой. Иймээс монголчууд “Шєнєд цаггvй, шєлєнд дээжгvй” гэдэг. Єдрийн наран цаг нь зєвхєн он хийгээд єдрийг хэмждэг бол саран цаг нь жил, улирлыг хэмжинэ. Гэтэл євлийн эхэн сарыг ес эхэлсэн єдрєєс тооцдог учиртай атал харь єєр цаглабараар сэтгэдэг, тvvхэн vйл явдал, цаг улирлын тооцоог орчин vеэрээ боддог дутагдал гэм биш зан болжээ. Ташрамд дурдахад долоон сарын 12 гэдэг бол монголчуудад их хаан эцэслэсэн цээртэй єдєр. Европын ч бай, тvвдийн ч бай, эртний vндэсний тооллынх ч бай , ямар ч тоололд байсан хар л єдєр. Vндэсний баяр наадам vйлдэх цэнгэлийн бус, тvvхэн гашуудлын тэмдэгтэй єдєр билээ. Христийнхэн гэхэд 666, бас 13-ын тоог цээрлэж, єрєє тасалгааг хvртэл алгасан дугаарладаг гэсэн. Сэрхийж байх учиртай энэхvv тоон сар, єдрийг баяслын болголгvйгээр ухраан тэргэл, тахилгын єдєр давхацсан зуны тэргvvн сарын 16 буюу европын долдугаар сарын найманд баяраа тэмдэглэж байх юмсан гэж бодогддог. Ардын журамт цэргvvд анх Нийслэл хvрээнд энэ л єдєр орж ирсэн гэдэг. Мєн Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улсын баяр тєрийн мэргэн сайдуудаа шагнаж, эртний суут хаад, баатар єрлєгvvдээ нэрлэн дууддаг зуны тахилгын єдєр мєн л одоогийн долдугаар сарын найман байсан нь санамсаргvй хэрэг биш бололтой.

-Монголчууд зурхайч Л.Тэрбишийн цаг тооны бичгийг хамгийн тvгээмэл хэрэглэдэг. Гэтэл Та тэгтлээ сєрєхийн учир юусан билээ.
-Ингэж сєрєхийн учир нь шинжлэх ухааны доктор цол хvртсэн ганц зурхайч Л.Тэрбиш зурхайг шашны мунхруулгын хэрэгсэл болгож, шинжлэх ухаанаас холтгож байгаа юм. Ийм ажлыг Гандан хийд хийж байгаа бол бас яая гэхэв. Та нар хар л даа. Л.Тэрбишийн зурхай нь Таравчинбо, Жанаг гаг дог уншуул, Дашням, Балжиннямтай єдєр сайн, тэрсvvд єдєр тул бурхныг тахих зэрэгт муу, дvвзий, жэдзий од гэх мэт тvвд, самгарад зурхайг орчуулсан хувилбар шvv дээ. Нєгєєтэйгvvр даваа, мягмар, лхагва гэх мэт тvвд, эсвэл адъяа, сумъяа зэрэг самгарад гараг нэрийг vндэсний гэж зурхайлсан харь номлол юм.Vvнээс жинхэнэ монгол vндэсний цаглабар зурхай, цээр бэлгэдлээ ялгахын тулд юуны ємнє 12 эрхтэний жил, сар, єдєр, цаг тєдийгvй 12 эрхтэний мэргэ тєлгє зэргээ тусгайлан сєхєхєд тэс єєр наалдацтай байдаг. Тухайлбал, жинхэнэ монгол зурхайд зааснаар хулгана єдєр буюу цагт хураах хумихын бэлгэдэл буянтай тул гадагш юм єгєх, архи дарс уун дарвих, хутга мэс ирлэхийг цээрлэх. Харин бар єдєр, цагт зааснаар бар цаг хvртэл бvv унт сэргэг бай, барын ємнє сацал бvv єргє. Бар жил, єдєр, цагт зєвхєн тєрийн vйлийг эрхэмлэ гэжээ. Мєн 12 эрхтэний жилийг єнгєєр нь хулгана жилд vржил ихтэй, vхэр жилд цас их, хvйтэн, сvv сааль элбэгтэй гэх мэтээр уг амьтны vндсэн шинжээр тухайн жилийн єнгийг гаргадаг нь он удаан шинжсэн эрдмээ тэмдгийн соёлд буулгаж, дохио чанарыг илтгэсэн ардын эрдэм ухааны єв сан болтлоо хєгжсєн нь хосгvй юм.Ийнхvv тvвдийн бар сартай монгол зурхайн хувь буюу хулгана сарыг зэрэгцvvлснээс vvдэн монголчууд балчир, идэр, гурван есєєр євєл цагаалж, улмаар луу сард буюу европын апрель сард тэнгэр дуугарч, зуны шинж орно хэмээн бvр ч тєєрєлдсєн нь харамсавч багадмаар хэрэг. Гэхдээ би хэн нэгнийг буруутгаж, тvвдийн шашин хэрэггvй гэх санаа агуулаагvй, гагцхvv шинжлэх ухаан, шашин хоёрын тухайд тодорхой зааг ялгаа байдгийг сануулахгvй аваас vндэсний соёл vгvйсгэгдэн гээгдэх болно гэж сэтгэл зовнисных юм шvv.

-Угийн монгол зурхайгаар цагаан сар маань хэзээ таарч байна вэ?
-Цагаан сарыг хавар тэмдэглэх утгатай зарлигийг Чингис хаан гаргасан гэдэг яриа бол тvvхийн vнэнд нийцэхгvй. Их хаан тэнгэрт итгэсэн бєє мєргєлтєн, алив шашныг даган vндэс угсаагаа умартагч биш, бvх шашинд адил тэгш хvндэтгэлтэй ханддаг байсан. Зєвхєн Алтан хааны vед лам нар тvвдийн бар сард сvм хийддээ ном хурж, сvсэгтэн олныг цуглуулан ёсолж эхэлсэн XVII зуунаас эхэлсэн харь хэвшил хэмээн vзvvштэй. 1540-1589 оны хооронд амьдарч байсан Ордосын Хутагтай Сэцэн хунтайж Далай ламыг Монголд залж, тvвдийн гэлэгбагийн шашныг дэлгэрvvлэхдээ Тvмэдийн Алтан хантай хамтран тvвдийн рабжун буюу жарны тооллыг нэвтрvvлжээ. Дараа нь XVII зууны дунд vед “Монголын нууц товчоо”-ны монгол хуулбар Лувсанданзаны гараар тvвдчилэгдэн Чингис хааныг бурхан Буддагийн тєрсєн єдєр мэндэлсэн мэтээр засварлагдсан байна. Ерєєс Чингис хаан болоод Єгэдэй, Гvег, Мєнх, Хубилай хаад цагаан сарын хугацааг єєрчлєх зарлиг буулгаагvй болох нь амьдрал тvvхийн сурвалжаас илт буй билээ. Их хаадаас хойш тийм зарлиг гаргах эрх мэдэлтэн ч, шаардлага ч байгаагvй.Бид намрын дунд сарын 17-нд vзэлтгvй сайн єдєр гэж баахан хурим найр хийдэг. Энэ л єдєр маань хуучны цагаан сар буюу хувь сарын шинийн нэгэн байжээ. Гэтэл єдрєє байтугай сараа vсэргэж, илvv сартай улирал ч бий болгочихдог тvвдийн тооллоос болж тєєрєлдєєд жинхэнэ цагаан сараа олохуйяа бэрх болгочихож дээ. Харин манай монгол тоолол ертєнцийн он, сар, єдрийг хєвєхдєє илvv дутуу давхар єдєргvй тоолсоор есдvгээр сарын 21-ний орчим єдєр, шєнє тэнцэх хугацаанд намрын шинэ он, тайлга тахилгаа vйлддэг байжээ. 1911 оноос хойшхи арван жилд цагаан сар тэмдэглэснийг аваад vзэхэд таван есийн хvйтнээр зургаа, зургаан есд дєрвєн удаа шинэлж, хамгийн хожуу цагаалсан нь хоёрдугаар сарын 20 байх юм. Энэ нь ямар ч мал тєллєх болоогvй, цагаан сvvний дээж, шинэ идээ гараагvй цаг шvv дээ. Монгол орны цаг агаар, бvс нутгийн онцлог, ард олны амьдрал ахуй тvвд тоололтой огт нийцдэггvйн нэгээхэн баримт бол энэ.

-Тэгвэл он тооллын энэхvv зєрvvг єдгєє залруулж болохсон болов уу?
-Монголчууд бид цагаан сарыг золголтын бус, сvv сvргийн их тахилга гэдэг утгаараа гуравдугаар сарын 21 гэж тодотговол олны сэтгэл санаа, мал євєлжилт, хаваржилт, тєлийн баяр зэрэг аль аль талаа харгалзсан зєв зvйтэй тов болохсон хэмээн бодож байна. Єнєєгийн Энэтхэг улс эртний тооллоо цэгцлэн 1957 оны гуравдугаар сарын 21-нд шинэ оноо эхэлдэг vндэсний календарь бий болгон мєрдсєн. Ер нь монгол тоолол нь эртний Месопотами, Грек, Энэтхэг зэрэгт нєлєєлсєн хаврын тахилгатай байсан нь бvр нэн эртний улбаатай юм билээ. Месопотамийн он тоолол хаврын єдєр шєнийн тэнцлээр шинэ оноо эхлvvлдэг, эртний Грекийн он тооллын эхлэл хавар гуравдугаар сарын 21 байдаг. Эртний еврейчvvд бас хавар эхлvvлдэг байснаа нийтийн тооллын ємнєх гуравдугаар зуунаас намарт шилжжээ. Юлианы календарь Григорийд шилжсэн нь гуравдугаар сарын 21-ний єдєр шєний тэнцлээр оноон тооцсон залруулга байлаа. Францын бvгд найрамдахчууд 1792 оны есдvгээр сарын 22 буюу намрын єдєр шєнийн тэнцлээр тооллоо хагаслаж, хавар эхэлсэн нь мєн л гуравдугаар сарын 21 байлаа. Мєн эртний Хятадын шинэ он нь євлийн туйл буюу арванхоёрдугаар сарын 22, хаврын тэнцэл буюу гуравдугаар сарын 22-ны дунд байжээ. Зєвхєн европ тоолол л євєл шинэ оноо угтдаг хахь єєр заншилтай юм даа.

-Та Их Монгол Улсын тvvхтэй хvйн холбоо бvхий чухал vйл явдлын он цагийг єнєєгийн зарлиг тогтоолд тусгаснаас шал єєрєєр оноон гаргасан байх юм?
-Эртний монгол тооллын ул мєр болох тvvхэн он цагуудыг нийтийн он тоололд хосолдуулах ёстой гэсэн зарчмаар тvвдийн жарны тооллоос чєлєєлж, “Монголын нууц товчоо”-ны гурван гол vйл явдлыг жишээлэн тооцсон юмаа. Нэгд, Их эзэн Чингис хаан 1162 оны тавдугаар сарын гурван юмуу 1155, 1167 онд биш, морь жил буюу 1161 оны арванхоёрдугаар сарын 25-нд тєрсєн. Хоёрт, Монголын тулгар тєрийг тунхагласан Их хуралдай 1205 оны намраас 1206 оны хаврын бар сар хvртэл хуралдаагvй. Харин 1205 оны есдvгээр сараас арваннэгдvгээр сарын сvvлч буюу барс жилийн барс сар хvртэл хуралдсан. Гуравт, Чингис хаан 1227 оны долдугаар сард биш, нэгдvгээр хувилбараар 1227 оны дєрєвдvгээр сарын хоёрны єдєр, хоёр дахь сурвалжаар гахай жил буюу 1226 оны арваннэгдvгээр сарын зургаанд тэнгэрт хальсан. Энэхvv хоёр он цаг нь хоёр єєр зарчмаар гаргасан бус, vнэн байж болох тvvхэн vйл явдлын хоёр гол сурвалжийг зэрэгцvvлэн гаргасан юм.Эдгээр гаргалгааг дэвшvvлэхдээ 13 дугаар зууны монгол , хятад, перс тvvхэн сурвалжуудын он цагуудыг аль болох харьцуулж, vйл явдлын нєхцєл байдал, сар улирлын єнгє тєрхєєр давхар шалгахыг хичээсэн билээ. Тэгээд тvвд жарны тооллоор тооцсон нь vндэслэлгvй тєдийгvй алдаа гарах шалтгаан болсон, дээр нь Европын он тоолол орж ирснээр оны зєрvv зєрчил улам гvнзгийрчээ гэсэн дvгнэлтэд эрхгvй хvрсэн юм.

-Тvvхэн он цагийн шинэ гаргалгаанд ямар vндэслэлээр хvрсэн учир шалтгаанаа товч тайлбарлаж єгнє vv?
-Тvvхэн сурвалжид их хааныг гахай жилд 66 насандаа тэнгэр болов гэсэн нь 1161 онд морь жил тєрсєн гэдгийг зааж байна. Гэтэл тvвдийн барс сараас болж, 1162 оны нэгдvгээр сарын 17-нд гарсан хар морь жил хэмээн эндvvрч зурхайлдаг нь одоо бараг маргах юмгvй vнэн гэгдэх болж дээ. Монголын морь жилээс эхлэн тоолоход Чингис хаан vнэхээр 1257 оны гахай жил 66 нас хvрсэн байдаг. Тэгээд ч 12 жилийг огт єнгєгvй тоолдог монгол тооллыг тvвдийн хар, цагаан, улаан гэх мэтээр тодотгосон онтой хольж хутгаснаас нэгэн он ухарч мэндэлсэн мэт болгож байгаа юм.Их хуралдай чуулсныг “Монголын нууц товчоо”-нд зєвхєн барс жил гэж тэмдэглэсэн нь тvвд тооллоор бол 1206 оны хаврын эхэн барс сар юм. Энэ ойлголтоор бол 1205 оны намар цугласан Монголын бvх ноёд ихэс 1206 оны хавар хvртэл хуралдсан болж таардаг. Монголын єндєрлєг дэх євлийн тэсгим хvйтэнд мал ахуйгаа орхичихоод тийм олон хоног хурал найр хийх явдал бэрх тєдийгvй ийм цэнгэлийг Чингис хаан зєвшєєрсєн л юм байх даа гэх миний эхний эргэлзээ. Гэтэл зарим тэмдэглэлд тэрхvv их чуулган дээр айраг цэгээ зэргийг ууж байснаас vзвэл яавч євєл цаг биш бололтой. Тэгвэл монгол тооллоор 1205 оны намар барс сар гарч, цагаалга хийн Их хуралдай чуулж, улмаар бар сарын бар єдрийн бар цагт бар зvгээс их хааныг залж, “Их засаг” хуулиа батлан Нэгдсэн Монгол гvрнээ тунхагласан болж таарах нь ээ. “Монголын нууц товчоо” болон “Алтан товч”-ийн мэдээгээр “гахай жил долоон сарын 12-т Тvрэмхий балгасанд Чингис хаан тэнгэрт халив” гэснээр бол 1227 оны хаврын сэрvvнд насан эцэслэжээ гэж тооцох. Нєгєєтэйгvvр Рашид-ад-Диний сурвалжаар бол 1226 оны намрын сэрvvнд тэнгэрт хальжээ гэж vзэх. Энэ нь их хааныг насан эцэслэхэд нутагт нь бараадуулъя гэж зvтгэх шєнєдєє хvйтэн, єдєртєє сэрvvн улирал мєнєєс мєн гэлтэй. Гэтэл эдгээрийг тvвдийн барс сард эхэлсэн гахай жил хэмээн эндvvрч, их хааны євчтэй ахуйн тvvх ба биеийг нэгэн жилээр сунган амьдруулж, 1227 онд тэнгэрт халив гэж дэлхий нийтэд ташаа мэдээ тараагаад байна даа хэмээн сэтгэл зовонгуйрах юм.

-Ингэхэд Та XIII зууны Монголын тvvхийн он цагийг орвонгоор нь эргvvлсэн нээлт хийчихсэн юм биш vv. Харин манай тvvхчид, шинжлэх ухааны байгууллагууд хvлээн зєвшєєрєх эсэх нь сэтгэлийг тань зовоохгvй байна уу?
-Би энэ суурь судалгаандаа ихээхэн хvч хєдєлмєр, цаг заваа зарцуулсаан. Манай монгол цаг тоолол нь хятад, тvвд цаглабарт шахагдсаар бараг мартагджээ. Харин vvнийг сэргээж, “Монголын нууц товчоо”-ноос єгсvvлээд Чингисийн эзэнт гvрний тvvхийн чухал чухал vйл явдлыг цаг хугацааных нь хувьд зєв голдрилд нь оруулахыг монгол судлаачийн хувьд чин сэтгэлээр зорьсон билээ. Талархууштай нь монгол туургатан судлаачдын анхааралд єртєж, зарим эрдэмтэн судлаач хамтарч ажиллахаар ирээд байна. Миний судалгааны бvтээл дэндvv олон жилийн хэвшмэл ойлголтыг сєрж, цєєнгvй хvний эсэргvvцэлтэй тулгарч мэдэх авч яв цав тvvхэн нотолгоонд гарцаагvй суурилсан гэдэгт уншиж танилцсан хvмvvс ч итгэлтэй байгаа. Харин албан ёсоор хvлээн зєвшєєрєх эсэх нь хувь хvний асуудал. Ямар ч байсан ШУА намайг урьж, илтгэл тавиулах саналаа ирvvлсэн. Монголын он цаг тооллыг энэ мэт хэт ташааруулсан дэндvv харамсалтай явдлыг би ганцаараа засаж залруулах нь юу юм. Гэхдээ тvvхэн vнэнийг гуйвуулж болохгvй байх. Ямар ч байсан монгол, тvвд он тооллын зєрvvг тооцон гаргаж, цаг улирал, газар орны байдалд нь авч vзсэн билээ. Дээрх он цагийн гаргалгаандаа итгэлтэй, их гvрнийхээ тvvхийг эргэж сєхсєндєє бахархалтай байгаа шvv.

(єнєєдрийн монгол)