ЭЗЭН ХААН, МЯНГАНЫ НОЁН ХОЁР ХУВЬ ЗАЯАНЫ ЭРГҮҮЛЭГ

Нийтиин он тооллын 1206 оны улаан оарс жилийн намар Онон мөрннй тэртүүн Дэлүун болдог дахь Их Ау.раг ордонд ламаг Монголын өргөмжлөгдөөгүи хаан асан Есүхэйн ууган хуү 1эмүж«нг чин-гис хаанаар өргөмжилж, шинэ залуу Мон-гол улсын хаант төринг тунхаглах их ес-лол, Алтан урлийн Их Хурилдаи болсон билээ. Энэ нь Тэмүжинд чшнгис хаан хэ-мээх оньсого мэт тайлагдашгүй, учйр би-түүлэг их алдар цол хоер дахь удаагаа өргөмжлөх Оолсон нь Хамаг Монголын аимгуудын холбооны тэргүүнээр 11 »У оны шарагчин тахиа жил өргөмжлөгдоөнөөс хэдбэринн хувьд нэгэн адил'¹ мэт боловч утга агуулгын хувьд гүн гуизгий санааг дотроо- агуулсан хязгааргуй эрх дарх бү-хий өргөн уудам эзэмшил нутаг, илүү И-х албат иргэдийг захирах боленоороо өвөрмөц онцлогтой байлаа.

Мэргэн гэгээний «Алтан товч»-д тэм-дэглэсэ-нчлэн Хасар, Бэлгүтэй нарыг энэхүү их ёслол, алтан ургийн анхдугаар Их Хурилдайгаар Ван хэргэмд өргөмжилсөн мэт дурдсан нь бусад түүхэн тулгар ба-римт бичгүүдэд тэмдэглэгдээгүй нь түүхэн үнэнийг тогтоох магадлалын хувьд учир дутагдалтай болой. Мөн БНХАУ-ын түүхч Сайшаалын онцлон тзмдэглэсэнчлэн: «Чин-гис хаан өөрийнхөө төрөл садан, жи-шээлбэл, дүү Хасар, Бэлгүтэй, Отчигин ба ховгүүн Зүч, Өгөөдэй нар бүр чухал их зүтгэл гаргаж цусан гавьяа байгуулсан боловч хүнд гавьяатнаар шагиаж эрхэм зэрэгт томилсонгүй байна. Эдгээр байд-лаас үзвэл Чингис хааны хүн хэрэглэх аарчим нь «нүүр талаар хэрзглэдэг» хуу-чин ноёрхогчдын доройтлыг тусгасангүй харин «эрдэм чадвартайгаар нь» хэрэглэ-дэг шинэ ноёрхогч феодал ангийн мандал хөгжлийг харуулж байжээ» гзснээс үзвэл Хасар, Бэлгүтэйн тухай Мэргэн гэгээний мэдээний үнэн худлыг бага атугай ч нот-лох мэт буюу.

Монголын нэгдсэн хаант төр, улсыг тунхагласнаас хойно нэлээд хугацаа өн-гөрсний дараа (зарим түүхчид 1216—1217 онуудад хэмээн үздэг) Чингис хаан Алтан ургийнханд хувь албат, эзэмшил билчэ.эр нутаг олгожээ.

«Монголын нууц товчоо»-ны мэдээгээр Чингис хаан өөрийн хүү .Зүчид есөн мян-га, Цагаадайд найман мянга, Өгөөдэйд таван мянга Толуйд таван мянган алба-тыг ноогдуулжээ. Харин Хасарт хүү на-раасаа бага буюу дөрвөн мянган албат ноогдуулсан байна.

Үүнээс гадна Японы монголч эрдэм-тэн Хонт Санайнов, Персийн алдарттүүхч Рашид-ад-Дины «Судрын чуулганд» дурд-сан Чингис хааны цэргийн тоог «Монго-лын нууц товчоо»-ны мянганы ноёдтон харьцуулан судалж, Чингис хаанаас гур-ван дүү ба Бэлүн эхэд хувьтгасан цэр-гийн тоог 12000 болохыг тогтоосон бай-даг. Үүний дотор Хасарт зөвхөн мянган цэрэг оногдсон байжээ. Чингис хаан мөн дүү Хасарт. Ноён гол, Хайлаар болон Эр-гүнэ мөрний сав газрыг хувь эзэмшилд нь ноогдуулжээ.

Чингис хаан ийнхүү Алтан ургынханд хувь албат ноогдуулахдаа юуг иш үн-дэс болгов гэдэг нь сонирхолтой билээ. Тухайлбал дүү Хасарт хувь албат ноог-дуулахдаа өөрт нь хавьгүй хожуу зүтгэ-сэн өөрийн хөвгүүдийн дараа харьцангуп бага албат оногдуулжээ. Чухам үүнд Ха-сар хэрхэн хандаж байсан тухай тулгар бичгүүдэд тэмдэглэсэнгүй. Харин «Монго-лын нууц товчоо»-нд «Улус хуригасан жо-багсад экэ бигу-жэ. Кегүд-үн мин-ү аха Жүчи би-же. Дэ-чү нэр-үн мин ү нилха Өтчигин би-жэ» гээд эх, Отчигин хоёрт нэгэн түмэн иргэн (түмэн өрх)-ийг өгвөл эх чамлан эс дуугарав гэсэн байдаг.

Юүны өмнө Чингис хаан Өэлүн эх, Тэмүгэ Отчигин хоёрын дунд түмэн иргэн өгсөнд Өэлүн эх чамласан байна. Үүнийг мөн «Лу. Алтан товч»-д өгүүлснээр «...экэ-дэ Өтчигин-ү хуби нигэд түмэн иргэ өгбэ. Энэ чинадчү эсэ донгодба» хэмээжээ. Чу-хам яагаад Алтан ургынхан дотроос өөрийн хүү нарт илүү албатыг, харин Өэлүн эх ба дүү нарт бага хувь өгөв. Дээрх албат хувьтгасан байдалд Хасар Өэлүн эхийн нэгэн адил Чингист баярлаагүй нь лав.

Чингис хааны хувьд хувь албат ноог-дуулахад ямар байр суурь баримталсан бэ? гэдэг асуудал анхаарал татаж байна. Үүнд:

Нэгд: Хаант монгол улсын эзэн Чин-гис (хаан), улс төрийн зүтгзлтний хувьд улс, үндэстний цэрэг-улс төрийн дотоод .ба гадаад бодлогын уг үндэе, оюунса-нааны төв нь болсон Алтан ургын дотор Чингис өөрийн удам угсааны байр суу-рийг бэхжүүлэн бататгах нь үндэстний •аюулгүй байдлын нэг баталгаа болж бай-сан. Иймээс ч хаант төрийн эсрэг шудар-ра ба шударга бус бүх үйлдлийг. хатуу чандаар цаазлах тул Хасар эсэргүүцэл этгээдийн хувьд хувь албат оногдох үед хяхагдахад хүрсэн.

Хоёрт: хувь хүн буюу Тэмүжиний хувьд эзэн хааны ширээ булаалдах эсэр-

гүүцэл этгээдээс болгоомжилж асан. Тийм хүмүүсийн нэг Алтан ургын дотор яах аргагүй Хасар болж байжээ. Үнэхээр ч Хасар Алтан ургын дотор Чингистэй сөр-гөлдөж байсан бөгөөд яваандаа эзэн хаа-«ы суурь булаалдах гол эсэргүүцэл эт-гээд хэмээн үйл ажиллагаагаараа нотлог-дон сэжиглэгдэхэд хүрсэн. Иймээс ч Ха-сарыг тусад нь дарангуйлан барьж байх. хүн хүчний хувьд, .түүниу, дотор цэргийн тоогоор хүчин мөхөс байлгах нь Тэмүжин-гийн эрх ашиг, сонирхолд бүрэн дүүрэн нийцэж асан. Үнэхээр ч хэрвээ Мэргэн гэгээний «Алтан товч»-ийн мэдээ сэлт «харьцангуй үнэнийг» агуулж буй ахул Хасар бичиг үсэг, хууль цааз, цэргийн бодлогын мэдлэгтэй, тухайн цаг үедээ нэ-лээд боловсролтой нэгэн байсан ч байж болох билээ.

Гэвч -дээрхээс гадна' бусад учир би-түүлэг шалтгаан ч байсныг үгүйсгэх ар-гагүй билээ.

Чингис хааны дээрх санааг бусдаас эн тэргүүнд таан таньж мэдсэн Тэв тэн-гэр хэмээх Хөхөчү бөө хожим үүнийг ов-жиноор ашиглаж өөрийн зорилгыг хэ-

нарын тангараг тасарсан ахул ингэж явах-гүйсэн. Жишээ нь: Алтан, Хучар нарыг Чингис хэрхэснийг санахад хангалттай биз.

Харин Хасар шинэ язгууртны төлөө-лөгчийн хувьд овгийн сахилга батад ба-ригдахаас бэрхшээсэн талын чөлөөтбаат-' руудын нэгэн адил үзэл саиаатай байсны хувьд цаашдаа Чингисийн байгуулсан төр, түүний дотор Алтан ургийн нэгэн гол гишуүний эрх дархыг эдлэхийг хүсэж, ов-гийн байгууллын үеийнхээс ч дутахгүй (Хатуу чанд дэглэмд захирагдах, үргэлжийн даралт шахалт дор байх нь Хасарын хувьд үл нийцэх зам байсан, ийнхүү ах дүү хоёрыг «эзэн хаан, мянганы носн» лугаа эрх мэдлээ хуваалцахын төлөө зөр-чил тэмцэлд хүргэсэн өөрийн эрхгүй зайлшгүй гар.ч ирзх тулгамдсан асуудал болсон бищүү.

Мөн түүнчлэн баруун Европорс Мон-голд ирсэн Ромын йап ламын тусгайэлч Плано Карпинийн «Монголчуудын түүх»-дзэ өгүүлсэнчлэн: «Олон ноёдыг сонгох еаналгүйгээр, дур зоргоороо загнаж, биеэ магтан сагсууран хаан болохыг санаарх-

рэгжүүлэх гэсэн тухай «Монголын нууц товчоо» зэрэгт дэлгэрэнгүй тэмдэглэсэи байдаг. Мөн Чингис ч ийнхүү бодож бап-сан нь түүний цаашдын үйл ажиллагаа-гаар батлагддаг.

Туүхийн тухайн цаг үеийн дэнсэн дээр бодож үзвэл чухам хаант төрийн төвоөс зугтах хүчийг цаг ямагт, цаг ал-далгүй бутцохиж, барьж байх нь түүхэн есоор Чингис хаанд ноогдсон үүрэг бай-жээ. Үүнээс үзэхэд Хасарын хувьд аль ч талаас нь аваад үзсзн тухайн түүхэн цаг үед Их Монгол улсын төр эзэн Чингис хааны өмнө эн тэргүүн эсэргүүцэл эт-I гээд буюу «дайоан» нь болон тодорч ийн-хүү үнэлэгдэн тооцогдоход хүрчээ. Өөрөөр хэлбэл Хасар зөвхен санаатайгаар ч эзэн хаантай сөргөлдөн тэмцэж явсан бус, харин юуны өмнө цаг үеийнхээ «золиос» болон хувирсан бөгөөд түүний цаашдын амьдралын зам Нь түүхэн «хувь заяаны эргүүлэг»-т орж нэгэнт шийдэгдэж бай-жээ.

Нөгөөтэйгүүр чухам Хасар эзэн Чин-гистэй хаан ор яг булаалдаж явеан ту-хай түүний бодит үйл ажиллагааны талаар бат ноттой түүхт баримт мэдээ түүхийн сурвалж бичгүүдэд алга бололтой ажээ. Зөв.хөн Чингис хаан хожим Тэв тэнгэрийн үгээр орж хардан сэжиглэж, байцааж асан тухай мэдээ байдаг билээ. Хэдий тийм боловч Хасар эзэн хааны ор суурийг бу-лаалдаж явсан гэхэд,, эзэн хаантай эрх тодорхой хэмжээний мэдэл булаалдаж явсан байж болзошгүй «ь түүний үйл ажиллагаанаас аЖиглагддаг. Мөн Персийн түүхч Рашид-ад-Дины «Судрын чуулган»-д өгүүлеэнчлэн түүний өөрийнх нь субъек-тив дүгнэлтээр бол «Чингиеийн дүү Зүчи Бара буюу Зүчи Хасар мөн л тийм хү-сэлтэй (хаан болох * хүсэлтэй-зох), ча-дал тэнхээгээ, мэргэн харваачаа гайхуу-лахыг хүсдэг, Гэвч түүнд ч бас юмол-дохгүй» гэсэн байдаг. Энэ дүгнэлт нь зөвхөн сурвалж бичигт тулгуурласан, хө-дөлгөөнгүй, явцуу, өнгөц бөгөөд тухайн цаг үедээ хэт хетлөгдсөн үнэлэлт болох нь Хаоарын талаархи судалгаатай зөрж буй юм. Тукайлбал хэрэв Хаеар Чингис-тэй эзэн хааны ор суурийг булаалдаж аеан ахул хожим түүнд хувь албат оноож, Алтан улеыг дайлах үед туегай даалга-варт томилж, их морьт цэргийг захируу-лан явахгүй аеан.. Энэ бүхэн бол зөвхөн эзэн хааны 6р суурь булаалдаж байеан уу, тодорхой хир хэмжээний эрх мэдэл, кувь өмч булаалдаж асан уу гэдэгтэй л холбоотой асуудал болой. Мен Хасар, Чингистэй хаан "ор булаалдсан уу, эсвэл Чингис Хасараас хаан ор булаалдахаас болгоомжилж асан уу гэдэгтэй холбоотой буй заа. Харин түүхч, сударчид энэ хоёрыг шууд нэг аеуудал мэт болгон үззж байсан алда,а нь орших бус уу.

^Түүнчлэн Хасарын тухайд бусад ах дүү" нарын нэгэн адил ялангуяа . Есүхэй баатрын нэгэн адил талын язгууртны төлөөлегчийн хувьд нүүдэлчин овог айм-гийн язгууртны үзэл санаа бүхий хүн байсан тул бүр аихнаасаа ах Чингисийн тэр үеийн бүх үйл ажиллагаа, «тухайлбал Монголын олон аймаг ханлигийг нэгтгэн нэгдмэл төр улс байгуулах нь их үйл хэргийг тууштай дзмжин, гар бие орол-цож байеан хийгээд^ Чингис ч мөн Хаеа-рыг бүр эхэндээ ч тэр, нэгдсэн төр ул-сыг байгуулах тэмцзлдээ, бүр хожим Ал-тан улсыг эзлзн авч дайлахад ч тэр, нэ-гэн адил хүчийг нь авч ашигласныг үгүйс-гэж болохгүй байх. Хэрвээ Чингис Хаеар

сан хүнийг хэн боловч өчүүхэн өршөөл-гүйгэзр алах ёстой гэж «эгэн зүйлд заа-жээ. Үүний дагуу одоо буй Гүюг хааныг ёсчлон өргөмжлөхийн өмно сонгуульгүй-гээр хаан суух гэсэн Чингис хааны нэгэн .ачийг цаазалсан ажээ» хэмээснээс үзэхэд Чингис хаан өөрийн дүү байтугай, өө-рийн удам угеааны ноёдыг ч хааны ор булаалдах санаархал төдийд цээрлүүлж асан байна.

ХОВ ҮГ, ХИЛС ШИЙТГЭЛ

Алтан ураг, түүний дотор Чингие хаан Хаеар нарын энэ зөрчил тухайн үед тзд-ний ойр байеан хүмүүсийн анхаарлыг та-таж байеан бололтой, тухайлбал эрх мэ-дэл булаалдах сонирхол бүхий, тухайн үед Монгол овог аймгийн олонх албатьш дунд нэр нөлөөтэй болоон нэгэн болох Хөхөчү бөө Тэв тэнгэрийн ,омог залийг хөдөлгөжээ. Тэрвээр Чингис хаан, Хаеар нарыи дунд үү^ссэн үл ойлголцох, үл ит-гэх байдлыг овжиноор ашиглан ах дүү хоёрыг хооронд нь эвдрэлцүүлж, мөргөл-дүүлэх аян шалтаг болгосон байна. Энэ үед Хаеар Тэв тэягэрийн ах дүү нарт жанчуулсан явдал гареан бөгөөд чухам ямар шалтгаанаае болон энэ явдал болс-ныг сурвалж бичгүүдэд тэмдэглзсэнгүй ажээ. Тухайн үед өөр явдалд ундууцсан Чингис хаан («Монголын • нууц товчоо»-нд өгүүлснээр-зох)-д Хаеар долоои хонхтонд жанчигдав хэмээн мэдүү^^бэл тэрээр дүү-дээ хилэгнэж: «Амитуда үлү илагдаху-ача бүлэгэ чи. Кэр илагдаха чи?» кэгэгдэжү Хаеар нилбуеу алдагад босчу орчижу Ха-сар магуилажу гурбан үдүр эсэ ирэбэ...» хэмээсэн байдаг. Мөн энд Чингис ха-ап юунаас болон хилэгнэж байсныг орхиг-дуулсан юм.

Энд тэмдэглэхэд академич Ш. На-цагдюрж «Чингис хааны цадиг» номынхоо 117 дугаар талд өгүүлсэнчлзн: «..,Ийи\ Хаеар зөвхөн Чингает загнуулан уйлан гарсан ба гурав хрног ирээгүй төдий биш харин «Алтан товч», «Эрдэнийн товч» зэ-рэг тулгуур бичгийн мэдээ ёсоор Чин-гистэй эсэргүүцэн урган гарсан байна...» хзмэзн үзсзн нь илт ташаарсан хэрэг би-лээ. Энэ нь юуны өмнө «Монголын нууц товчоо»-н дахь «гурав хоног ирэзгүйг» мөн «Монголын нууц товчоо», «Алтан товч», «Эрдэнийн товч» дахь Чингис ба-ригдан байцаагдсаны дараа буюу түүнээс бүр хойно хздэн жилийн дараа Хасарын дайжин гарсантай шууд холбож авч үзсэн болов уу. Харин «Монголын нууц тов-чоо»-нд байдагчлан Хасар Чингистэй муу-далцаад гурав хоног ирж уулзеангүй хэ-мээеэн нь бодит түүхэн үнэн, цаг хуга-цаа, логик дарааллын хувьд илүү зүйд нийцэх бөгрөд үнзмшилтэй билээ. Үнэхээр түүхзн бодит үйл явцын дагуу Хасар Чингист гомдон гурван өдөр уулзаагүй байх үед л Тэв Тэнгэр Чингист Хасарыг цээрлүүлэн шийтгэхийг ятгаж болох байв. Тэгээд ч Тэв Тэнгэр Чингис хаанд: «Мөнх тэнгэрийн сахиус, «эгэн удаа Тэмүжин улеын эрхийг барина, Нэгэн удаа Хасар улсын эрхийг барина гэж зөн мэдэгдэв. Хаеараас эс болгоомжилбол юу болохыг мздэхгүй» гэж хэлсзн байна. Мөн «Мон-голын нууц товчоо»-нд өгүүлсэнчлэн «Чин-гис хаан мөн шөнө морилж, Хаеарыг барихаар одвол Хүчү-Хөхөчү хоёр «Ха-сарыг барихаар одов» гзж Өзлүн- эхэд мэдээлэв. Өэлүн эх сэүх тэргэнд цагаан тэмээ хөл^төөд шөнө турш явж наран ур-гах үеэр хүрч ирвэл Чингис хаан Хаса-рьга ханцуйг уяж, малгай бүеий нь

аваад байцаан аеуул< байв.

Чингие хаан эхээ үзээд эмээн зайлав. Өэлүн эх уурлаж тзрэгнээе буумагц Ха-сарын ханцуйн хүлгийг өөрөө тайлж та-виад малгай, бүсий нь Хасарт өгөөд уур хилэнгээ дарж ядаж...» байсан гэх мэт үйл явц өрнөдөг. Чухам Хасар ингэж Өэлүн эхийн ачаар нэгэн удаа амь гар-сан билээ.

Хасар чухам энэ үед л дайжин гарах санаа төрсөн болов уу. «Мюнголын нууц товчоо»-ны мэдээ ёсоор бол Чингис эхийн уурыг амарлиулаад «Эхийн хилэгнэсэнд би айхын ихээр айж, ичихийн ихээр ичив. Бид одоо ингзхээ больё!» гэсзнбо-ловч «Эхдээ хэлэлгүй далдуур Хасарын зарим иргэнийг булаан авч Хасарт нэгэн мянган дөрвөн зуун иргэнийг үлдээв. Үүнийг Өэлүн эх мэдзэд сэтгэлээ зовсоор хурдан өтөлжээ» гэсэн байдаг. Үнэхээр академич Ш. Нацагдоржийн ажигласнаар мөн Хасар Чингист шийтгүүлснээс хойш нэлээд хугацаа өнгөрений дараа дайжин гарсан нь тодорхой байна. Энэ нь чухам «Монголын нууц товчоо»-нд^-«Өэлүн эх мэдээд сэтгэлээ зовсоор хурдан хөгшир-чээ.._#» гэснээс үзэхэд ойлгомжтой. Энэүед «Лу. Алтан- товч»-ын мэдээгээр Чингис хаан дүү Хасарын хувь иргэдээс сэм авч хороосоор ...мянга гурван зуун иргэн үл-дэх үед «Хасар эзэн дайжин дутаахуйд/ улсын эзэн зарлиг болж Сү>бээдэй баат-раар нэхүүлэв» хэмээсэн байдаг.

Чингисийн элч болон Хасарт очсон Сүбээдэй: «Хүн элигэн-эц хагацабасу, хөн-дэлэн хүмүн-ү идэши болом-ун. Уруг эли-гэн-эц хагабасу улус Монгол-ун идэши болом-ун. Өнөр хүмүүн хагацбаеу Өнөчин хүмүн-ү идэши болом-ун. Олон улуе эб-дэрэбэеү, Охорцуг хүмүн-ү идзши болом-ун Хөдөлөхү бүгүдэ олдон-ун, Хүн эли-гэн үлү олдом, Улуе иргэн олдом-ун, Ураг төрөл төрөгдсэн Үлү олдом» хэмэзн эзэн хааныхаа үгийг дуу барин дамжуулжээ.

Харин энэ үед «Монголын нууц тов-чоо»-Нд «Хасарт өгсөн Жалайрын Зэвгэ* тэндээс зайлж Баргужин оронд дутаав»~ хэмээсэн «ь өмнө дурдан залруулж асан Зэвгээ мөн билээ. Үүнээе үзвэл Сүбээдэйн үгийг Хасар сонсон тунгааж зөвшөөн буц-сан, харин Зэвгээ амь хэлтрүүлнэ гэдэгт эргэлзэж цааш Баргужин оронд зайлан гарчэз.

* Зэвгээ бол Чингисийн наян найман гавьяатны дөчин дөрөвдүгээр _, гавьяатан болой. *

Энд Хасар дайжин гарсантай холбог-дох бае нэгэн сонирхолтой асуудал бол «Лу. Алтан товч»-д тэмдэглэснээр бол эзэн Чингист түүний хөтөч Мичин Хаса-рыг муулан ховлоход уурлан хэлэхдээ: «Урьд долоон хоюстонтой үг нэгдэж явав...» гэсэн нь гайхал төрүүлсзн мэдээ болно. Чухам Хасар долоон хонхтонд жан-чуулсан тэрбззр тэдэнтэй нэгдсэн нь зр-гэлзмээр билээ. Нөгөөтэйгүүр академич Ш. Нацагдоржийн «Эрдэнийн товч»-д өгүүл-сэн Хаеарыг буцахыг Сүбээдэй баатар ят-ган мэдүүлэхэд «зөвшөөран урваж ирээд» гэдгийг онцлон үзэж тайлбарласая ньан-хаарал татаж буй юм. Гэхдээ хэрэв Ха-сар Чингист Тэв Тэнгэрийн үгээр шийт-гүүлээд дараа нь тэдэнтэй нэгдзж эсрэг тэмцэх болсон нь эргэлзээтэй билээ. Мөн дээрх тайлбарт: «Хасарыг дайжих үеэр Хөхөчү бөөгийн дзргэд есөн хэлтэн өөрөөр хэлбэл хамаг улс хуралдаж очсон, бас Чингис хааны агтны хорооноос ч олон хүн Тзв Тэнгэрт очиж захирагдсан гэж өгүүлжээ. Энэ нь өнөөх Чингисийя хэлсэн ёсоор Хасар Хөхөчү бөө нарын нэгдэн дайжсаныг хэлж байж тун магадгүй» гэ-сэн нь ташаарсан хэрэг юм.

Чухам «Монголын нууц товчоо»-ны мэдээгээр Хасарыг дайжсаны дараагаар л Хөхөчү бөө дээр Чингисийн албат »а-раас уван цуван очиж байж. Тухайлбал «Монголын нууц товчоо»-нд «...Тэгүн-ү хоина Иэсүн кэлэтэн (хамаг)/ иргэн Тэб Тэнгэри-түр күрижү Чингис хаган-у кирү-гэ-дэчэ олон Тэб Тэнгэри-түр хуригуи ол-ба» гэсэн байдгийг аяхаарах ёстой би-лээ. Иймээс «Монголын нууц товчоо»-ны «...Түүний хойно» гэсэн даг хугацааны то-дотголыг мөн харгалзан үзэх ёстой болов уу. Харин Хасар чухам Долоон хонхтои-той нэгдэж байсаи нь үнэн эсэх нь то-дорхойгүй ч гэсэн түүний дайжсан нь үүний өмнө болсон нь лавтай хэрэг билээ.

Дэзрх зүйлүүдээс авч үзэхэд Чингис Хасар нарын хооронд зөрчил үүсэх үйл явцыг дөрвөн үе болгон авч үзэж болох кж.

Нэгд: Хасар туслах Зэвгээс «Хон-гирад аймгийг урвав» гэсэн хуудуутаймэ-дзэ авч Чингист нийлзхээр ирж явсан аймгийг замаас нь залхаан- цээрлүүлл< дур мэдэн шийтгэж, урван дайжихад хүргзсэн нь анх Хаеарын зүгээе гарсан зөрчил үүсэх шалтгаан болсон,

Төгсгөл нь V нүүрт