Алтан ханы тууж

1507-1582 он Алтан гэгээн хаaн , Шидуб /түшээт/ хаан , Гэгээн хаан гэж нэрлэдэг. Жинхэнэ нэр нь Ананд. Улс төрд тодорч ирсэн үе нь 1524 оны үе юм. Монголын баруун гурван түмний нэг болох Түмэдийн хан. /Баруyн гурван түмэд: Ордос, Юншээбүү, Түмэд, Зүүн гурван түмэнд: Цахар, Халх, урианхай/

Энэ үед Монголын хаан Бодьапагт тусалж зүүн гурван түмний нэг болох Урианхай түмнийг номхотгосон. Гэвч Урианхай нар Монголын хаанд захирагдахгүй байсан тул хөөн тарааж, түмнийг нь болиулсан.1522 онд Алтан хан их цэрэг авч Хархорум хавиар нутаглаж байсан Ойрдуудыг дайлж баруун тийш хөөж тэр хавийн нутгийг өөрийн эзэмшилдээ авсан.1559 онд Төвдийн хойд тал Хөхнуур хавийг эзэлсэн. Нутаг дэвсгэр нь Хархорумаас урагш Цагаан хэрэмд тулж, Зүүн тийш Цахараас Эрчис гол хүртэлх нутгийг эзэмшсэн. Дарайсун Гүдэн / 1550-1557 / хааны үед Алтан ханы сүр хүч улам бүр нэмэгдэж их хаанд ч захирагдахгүй харин ч албан хэрэгт нь шууд оролцох болсон. Тиймээс Дарайсун Гүдэн хаан зүүн тийш зугтаж Ляодунгийн хойгийн нилээд хэмжээний нутгийг малын бэлчээр болгож тэнд төвлөрсөн.

Алтан хан Монголын их хаан болон бусад Түмэдийн хаадуудтай сөргөлдөж, мөн Мин улстай янз бүрийн шалтгаанаар олон удаа дайтаж байсан. 1533-1558 оны хооронд Мин улсад 9 удаа довтолж Мин улсыг ихээхэн сандаргаж байлаа. 1550 онд Бээжин хотыг бүсэлж Мин улсыг элдвээр сүрдүүлэн Түмэд, Мин улсын хооронд байнга худалдаа хийж байх эрх олж авсан байна. Мин улс Алтан ханд цол өргөж Шүн И ван гэж өргөмжлөх болсон. Мөн Чуулалт хаалга, Яргай, Датун, Ганьсу зэрэг газар 13 томоохон боомт Монголчуудтай хулалдаа хийж байлаа.Алтан хан 1571 онд Төвд рүү цэрэглэж буулгаж авсан. Төвдийн шашныхантай буюу Гэлүгбатай ойр дотоно холбоо тогтоож Ашин лам гэдгийг Тү залж ном тавиулсан. Ийнхүү шарын шашинд нэн талтай болж 1578 онд Хөхнуурын Цавчаал сүмд Төвдийн Гэлүгба буюу шарын шашны их лам Содномжамцыг урин авчирч ном тавиулсан. Түүнд "Богд хамаг бүхнийг айлдагч Очир Дара далай лам гэгээн" гэсэн цол өргөмжилсөн. Үүнээс эхэлж Далай лам гэдэг нэр бий болсон байна.Содномжамц буюу далай лам Алтан ханы бэлэг сэлт, цол шагналын хариу болгож Алтан ханд тусгай цол шагнасан.

"Мянган алтан хүрдийг эргүүлэгч Чагирварди сэцэн хан" цол өргөсөн. Цул алтаар цутгасан алтан тамга дагалдуулж өгсөн. Ингэж Содномжамц, Алтан хан нар ойр дотно холбоо тогтоосноор Монголд шарын шашин хүчтэй нэвтрэх 3 дахь үе эхэлсэн байна. Алтан хан бөөгийн шашныг шахан түрж шарын шашныг дэлгэрүүлэхийн тулд тусгай цааз гаргасан. Түүнийг "Алтан ханы цааз"хэмээн нэрлэдэг.Алтан хан цэрэг, шашнаас гадна аж ахуйн талаар томоохон зүйл бүтээсэн хүн юм. Тухайлбал: Тэрбээр 1550-иад оноос эхлэж Монгол нутагт нүүдэллэн ирсэн олонг аргадах, айлган сүрдүүлэх зэргээр тариалан эрхлүүлж, байшин бариулж, гар 1 хөгжүүлсэн байна.1581 онд Хятад, Төвд, Монгол олон хүний хүчээр Хөх хотыг байгуулсан. Үүнийг зарим ном зохиолд "Хол дахиныг амаржуулагч хот" хэмээн нэрлэдэг . Алтан хан улс төрийнхөө үйл ажиллагааныхаа эхэн үед Монголын их хааныг дэмжиж нэгдсэн хүчирхэг улс болгохыг хичээж байсан. Гэвч хожмоо зөвхөн өөрийнхөө харъяат Түмэд түмнийг бие даалгахын төлөө тэмцэж байлаа.Алтан хан Бодь-Алаг, Дарайсун Гүдэн, Түмэн засагт 3 хааны үед Түмэдийг толгойлж байхдаа алиных нь ч үгийг бараг хүлээн авдаггүй хүн байлаа. Түмэн засагт хааны үед Алтан хан нас өндөр байсан боловч бие даах бодлогоосоо ухраaгүй. Түмэн засагт хааны тухай олон ном зохиол бий. Түүний нэрээр "Алтан ханы тууж" буюу "Алтан ханы түүх" гэсэн зохиол бий.

Энэ зохиолыг зохиосон эзэн нь тодорхойгүй. Нэлээд түрүү үе буюу XVI зууны үед зохиогдсон гэж үздэг. Энэ зохиолд хамарч байгаа гол сэдэв нь ХIV-ХVI зууны Монголын улс төр, цэргийн явдал, аж ахуй, зарим нэгэн түүхт хүмүүсийн тухай асуудлыг голлосон байдаг. Энэ номд бичсэн зүйлийг ажиглахад зохиогч нь Алтан хантай олон жил ойр дотно хамт байсан бололтой. Ялангуяа шашны талаар Алтан ханы явуулсан үйл ажиллагааг маш тодорхой бичсэн бий. Зохиогч нь төвд хэлтэй, шашны томоохон зүтгэлтэн байж магадгүй.Алтан хан болон түүний залгамжлагчдын тухай нилээд тодрохой бичсэн байдаг. Зарим зүйлийг нь ажиглахад шарын шашны тухай нэлээд зүйлийг төвдөөс орчуулж авсан байж магадгүй. Аптан ханы дараа Дүүрэн Сэнгэ, Амудай сэцэн Түмэдийг тэргүүлж өвөг эцгийнхээ үйл ажиллагааг үргэлжлүүлсэн гэж бичдэг. Үүнээс үзвэл Амудай сэцний үед энэ зохиолыг бичсэн байж магадгүй.Мөн Гаанжуурыг төвдөөс орчуулсан тухай тодорхой зүйл дурдсан. Ямар ямар ном зохиол ашигласнаа дурдаагүй. Өдий төдий сонссон зүйлээ бичлээ гэж бичсэн байдаг. Сармани гэдэг хүний "Алтан ханы намтар" хэмээх зохиол байдаг тухай мэдээ байдаг. Гэвч энэ нь олддоггүй. Магадгүй энэ намтрыг ашиглаж "Алтан ханы тууж"-ыг бичсэн байж болох юм. Бурхны шашныг сурталчилахад энэ зохиол томоохон үүрэг гүйцэтгэх ёстой байсан.Энэ зохиол бүтцийн хувьд бүлэг, зүйл байхгүй, үргэлжилсэн үгийн нэг дэвтэр бэсрэгхэн зохиол юм. 54 хуудастай, 108 нүүр зохиол юм. Агуулгын хувьд ангилж үзвэл 5 ангилж болно.

1. Чингисээс эхлээд бурхны шашин Монголд дэлгэрсэн түүх
2. Даян хааны туүх
3. Алтан хааны түүх
4. Дүүрэн Сэнгийн үе
5. Амудай сэцэн хунтайжийн үе

Төгсгөлийн үгтээ "Алтан хааны тууж" Чингис хаанаас эхлээд Тогоонтөмөр хүртэлх Монголын хаадын тухай тэдний бурхны шашинд хэрхэн хандаж байсан тухай, ө.x эдгээр хаадын үед Монголд бурхны шашин дэлгэрсэн түүхийг товчхон бичсэн. Тухайлбал: Чингис хаан ертөнцийн төр ёсыг төвшитгөж Сажийн аймгийн Гунгаанямбуу ламыг залж бурхны шашныгдэлэрүүлсэн гэж бичсэн байдаг.Чингис хаан бурхны шашныг дэлгэрүүлсэн мэтээр бичсэн нь түүний дараах Өгөдэй, Хубилай, Өлзийт, Хайсан хүлэг хаадын үед бурхны шашин дэлгэрч байсныг Чингис хаанаас эх улбаатай болгох гэсэн санаа юм. Энэ зохиолын зарим зүйл нь Эрдэнийн товчтой яг таг тохирдог. Зарим шууд тохирдоггүй.Монголд бурхны шашин дэлгэрсэн тухай нилээд олон номонд тэмдэглэгдсэн бий. Манжийн үед зохиосон "Хутагтын орон их хятад, төвд, монгол оронд дээдийн ёс дэлгэрсэн Галбрасангийн мод хэмээгдэх түүх" гэдэг зохиолд мөн Гунгаанямбуу /Гунгаажалцан/ Монголд бурхны шашин дэлгэрүүлсэн гэж бичсэн байдаг. Эрдэмтэн Чойжин Од-Сэрийн тухай энэ зохиолд тэмдэглэсэн нь Шар тууж, Эрдэнийн товчтой иx ижил. Монголын Хасан хүлэг хаан Чойжин Од-Сэрээр /Номын гэрэл/ судар тарнийн судар орчуулгасан гэж Шар тууж, Эрдэнийн товчид тэмдэглэсэн байдаг. Богд Чингисийн Хөх түүх, Сүмбэ хамба нарын зохиолд мөн Чойжин Од-Сэрийн тухай бичсэн байдаг.Алтан ханы туужаас хожуу гарсан зарим зохиолд нэрээ зөрөөтэйгээр зарим үйл явдал, хувь хүний тухай дурдсан байдаг. Тухайлбал: Даян хааны тухай "Алтaн ханы тууж"-д нэлээд хураангуй өгүүлсэн боловч түүний төрж өссөн үеийн Монголын байдлыг цохон дурдсан байна.

Тэнд бичихдээ: "Тогоонтөмөрөөс хойш хэд хэдэн хаадын үе болтол Монголын төр сaмуурч, дайн дажин дэгдэж, ертөнцийн төр, бурхны шашин эс тогтож, хаан, харц, сайн, муу үл ялгагдан байлаа. Тийм үед Боржгины алтан ураг нөлөөгүй болж, улс гүрэн эзгүйрч байлаа. Тэр үед болох жононгоос Батмөнх нэрт хөвүүн төрж 1 настайдаа өнчрөхөд Мандухай хатан олж асран тэжээж, эрдэнэ мэт сэтгэлтэй, сайд лугаа зөвлөлдөн эрхэт боржгины галыг дахин ноцоожээ.Энд Батмөнх даян хааныг өнчин дорой хүүхэд ахуйгаас нь олж, сувилж, эмчилж, тэжээж, тэнхрүүлснийг онцгой үнэлжээ. Батмөнхийг 7 настайд нь Дөчин түмэн Монгол чуулж түүнийг их хаанд өргөмжилсөн. Хэдийгээр тэр 7 настай байсан ч Мандухай төрийг эрхэлж, Монголыг засаг захиргааны хувьд цэгцэлж, баруун гурван түмний урвалтыг номхотгон тавшитгөж, хэдийгээр ихээхэн хохирол үзсэн боловч үл шантран зүтгэсээр улс гэрээ төвхнүүлж чадсан байна.Энэ зохиолд дурдсан Даян хааны тухай дурдсан зарим мэдээ бусад зохиолуудтай тaардаггүй. Улаан үхэр жил 1517 онд 7 настай хаан өргөмжлөгдөж 44 настайдаа өөд болсон тухай, мөн зарим зохиолд 74 жил хаан суусан гэдэг мэдээ ч бий.Даян хаан 11 хүүтэй. 2-р хүү Улсбайх, 5-р хүү Удболд, 6-р хүү Илбогор, 8-р хүү Гэгээнмөнх, 9-р хүү Гэрсэнз, түүний дүү Увсанз энэ 6 хүү бол зүүн түмнийг эзлэн сууж байсан. 3-р хүү Барсболд, түүний дүү Арсболд, 7-р хүү Арбогор, энэ 3 баруун түмнийг эзлэн суусан.

"Алтан ханы тууж"-д түүний намтар, үйл ажиллагааг дэлгэрэнгүй өгүүлсэн. Энэ номын гол агуулга үүнд зориулагдсан байдаг. Алтан ханы эцэг бол Даян хааны 3-р хүү Барсболд юм. Эх нь Бодон хатан. 1507 онд бодон хатнаас хүү охин хоёр төрсөн,Үүнийг бэлгэшээж Энхамгалан төр ёсыг барьтугай гэж ерөөгөөд 2 хүүхдэд Эрдэнэ-Алтан, Эрдэнэ-Мөнгөн гэж нэрийдсэн. Эрдэнэ-Алтан буюу Алтан хан нь Эрдэнэ-Мөнгөний дүү юм. Алтан ханы Алтан-Эрдэнэ нэр нь хожмоо хүндэтгэлийн нэр болж товчлогдсон бaйна.Баруун түмнийхэн ялангуяа Ордос Даян хааны томилсон Улсболдыг төдийлөн үл ойшоож Ибрэ тайш, Мандулай нар Улсболдыг егүүтгэсэн. Барсболд дутааж эцгийнхээ дэргэд ирсэн. 1510 оны орчим Эрдэнэ-Алтан өвөг эцгийнхээ дэргэд очсон гэж байгаа. Алтанг 12-той /13-тай/ байхад эцэг нь нас барсан. Алтан 13 настайгаасаа ах Мэргэн жононтойгоо улс төрийн их хэрэгт оролцож эхэлсэн. Барсболд 7 хүүтэй. 1-р хүү Мэргэн жонон. Эдгээрээс хамгийн сэргэлэн нь Мэргэн жонон гэж бичсэн байдаг. Алтан бол ахаасаа суралцаж, ахаасаа илүү ухаантай болсон . "Алтан ханы тууж"-д Даян хааны эмхэлсэн Их Монгол Улсыг зарим ноёд , чинсангууд үймүүлж ихээхэн түйвээсэн. Үүнийг тууштай эсэргүүцсэн хоёр бол Алтан, Мэргэн жонон хоёр юм. Тэд 1536-1541 онд 7 удаа их аян дайнд мордож Урианхай түмнийг арайхийн буулгаж авсан. Үүнээс хойш Алтан ханыг Монголын ихэс дээдэс "хагацсан улсыг хамтатгаж, хаан суурийг бататгаж өгсөн Сод хүн" хэмээн магтах болсон.

Зургаан түмний ноёд язгууртнууд цуглаж Монголын их хаан Бодид Гүдэн хэмээн цол өгсөн. Алтан хан Урианхайг номхотгож байх үедээ нийт Монголыг Ойрдын аюулаас сэргийлж Ойрдын Бурхай тайштай хэд хэдэн удаа дайтаж урианхайг номхотгосны дараа жил 1542 онд Бурхайг бүрмөсөн буулгаж авсан байна. Ингэж Батмөнхийн дараагаар эхэлсэн Монголын төр төвширч, гар газар, хөл хөсөр болсон. Гүдэн хаан гавъяаг сайшааж "Түшээт хан" цол соёрхсон.Алтангийн нэр сүр өндөрсөх тусам Ойрдын 8000 хүнтэй Үчмэд овгийнхон дагаар орсон. Алтан ханы эзэмшил нутаг ихээхэн өргөжсөн байна. Алтан хан Урианхай, Өөлдөөс гадна харь улс Минтэй хэрхэн дайтсаныг бичсэн байна.Алтан хан 1533 оноос эхлэн 1558 он хүртэл 25 жилийн турш үндсэндээ тасралтгүй Мин улстай дайтсан. Үүнээс 9 удаагийн томоохон аян дайн зохион байгуулж Цагаан хэрмийн дагуу орших хэд хэдэн хот балгадыг дайрч ихээхэн зүйл олзолсон. Зарим үед Цагаан хэрмээс дотогш нэвтэрч Бээжин хотыг бүсэлсэн удаа бий.1534 онд Алтан ханы хүү Дүүрэн Сэнгэ ихээхэн цэрэгтэй мордож Мин улсын хааны түр сууж байсан хотыг бүсэлж ихээхэн сүрдүүлсэн мэдээ энэ туужид бий. Үүнээс хойш Мин улс Алтан ханыг аргадаж, бэлэг сэлт өгч, арилжаа хийхийг зөвшөөрсөн байна. Антан хан Мин улстай олон жил дайтсаны эцэст найрамдсан. Мин улсын язгууртнууд Алтан ханд жилд 2-оос доошгүй бэлэг өргөж та Юан улсаас хойш Монголын төрийг хүчирхэг болгосон их хүн гэж магтаад их хаан тантай нөхцье гэж жуух бичиг өргөж байжээ.1558 онд "Эвийн гэрээ" тогтоосон. Энэ тухай "Алтан ханы тууж"-д тэмдэглэсэн байдаг. Энэ гэрээ нь олддоггүй. "Дээд тэнгэрийн заяагаар Хятад, Монгол хоёрын тэгш төр тогтож, тэгш их улс хөл хөсөр, гар газар амармуй. Даян их улс үлэмж маш жаргуулах, тайван их төр тогтов. /Хөсөр-Газрыг хэлдэг/

Алтан хан Ойрд, Урианхай, Мин улсаас гадна Төвдөд дайтсан мэдээ хятад, төвд сурвалжид байдаг. Үүнийг "Алтан ханы тууж"-д тэмдэглэсэн байгаа. 1534 онд Мэргэн жонон, Алтан хоёр их цэрэг захирч Хөх нуурын Гурвалжин гэдэг газар Ойрдтой дайтсан. Тэр үед төвдийн мянган лам, олон худалдаачид ойрдын цэрэгт бүслэгдэж амиа алдаж болзошгүй байсныг авран тэнхpүүлсэн байна.Энэ бол Алтан хан төвдтэй ойртсон анхны үе гэж дурдсэн байна. Үүний дараа төвдтэй зэргэлдээ нутагладаг Хотонгуудыг сүрдүүлж дайталгүйгээр буулган авсан байна. Мөн Алтан хан Хотонгийн зарим ноёдыг өөртөө дуудаж бэлэг сэлт өг хэмээн шаардсан. Тэр дагуу хөлөг, алмас эрдэнэ өргөж үүрд Алтанг дагаж байхаа илэрхийлсэн. Алтан хан үргэлж дайтаж, Монголын эсрэг өдөөсөн Урианхай, Ойрд, Минг номхотгохын зэрэгцээгээр аж ахуй, эдийн засгийн хувьд байнга анхаарч урьд хэрэглэж байсан мартагдсан зүйлийг сэргээж байсан. 1557 онд Таван суваргат гэдэг газар 8 их байшин барьж ард иргэдийг суулгаж, тариа, төмс, олон үр жимсийг тариалсан байна. 1560 онд Хөх хотыг байгуулж худалдааны том төв болгосон. Энэ тухай туужид өгүүлэхдээ усан бичин жил Хар Хуна уулын өвөрт 12 их улсаа хурааж Хатан голд үзэсгэлэнт Хас орд харш байгууллаа. Хатан гол - Шар мөрөн. Хөх хот бол маш нарийн гар урлал хөгжсөн, алт мөнгөн эмээл хазаараас эхлээд бурхны хэрэглэл, гоёл чимэглэлийн зүйл урладгаараа Монголын төдийгүй Мин улсын урчуудыг шагшруулж байлаа.

Алтан хан цэрэг дайн, аж ахуйгаас гадна бурхан шашны талаар их зүйл хийсэн. 1571 онд Төвдийн Ашин лам Түмдэд морилсон. Алтан хан түүнд эцэг лам цол соёрхож хамаг амьтныг нигүүлсэн удирд гэж хүссэн. Их лам үүний хариуд ном айлдаж "Та энэ төрөлдөө төдийгүй дараа төрөлдөө бурхны буян хүртэж их том гүрний эзэн хаан болж төрнө" гэж хэлсэн байдаг. Энэ туужид бурхны шашны түүхийг, сургаалийг монголчуудад түгээн итгүүлэх, үнэмшүүлэхийг хичээсэн байдаг. Тухайлбал: Энэ насны чинь хувь заяа тэнгэрээс шийдэгдсэн. Хойд төрөлдөө хэрхэх чинь энэ насандаа бурхны ном шүтэж буяны чуулган хураавал дараа төрөлдөө жаргалын оронд төрнөө. Мөн төвдийн их лам Ашин, Алтан ханд бурхны шашны 3 эрдэнэ, бурхны номын ёс, бурхны шүтээн зэргийг нэг бүрчилэн тайлбарлаж өгсөн. Бурхны 3 эрдэнэ гэдэг нь:

♦ Бурхан
♦ Ном
♦ Бурсан хуврага

Бурсан хуврага гэдэг нь лам буюу ламын хурал хурж чадах хүнийг хэлдэг. Ашин лам маанийн 6 үсгийг нэг бүрчлэн тайлбарлаж өгсөн. Мөн Алтан хан шашинд гүнзгий нэвтэрсэнийг сайшааж, үүнээс та төдийгүй таны харъяат нар бурхны шашинд гүнзгий нэвтэр гэж хэлсэн. Шашны заавал сахих ёсыг заасан. Үүнд:

♦ Амь бүү тасал
♦ Эс өгсөнийг үл ав
♦ Ариун бус явдлыг тэвч
♦ Худал үл өгүүл
♦ Цаг бусын идээ үл хүрт
♦ Чимэглэн үл зас

Бурхны шашны шүтээн бол өөрийн ном сургаалтай, хөлгөн судартай. Тиймээс Гаанжуур, Даанжуур тэргүүт олон номыг түгээ. Энэ бол ихээхэн буян. Үүнийг номын өглөг гэнэ хэмээн сургасан байна. Төвдийн их лам далай ламыг залж ном тавиул гэж зарласан. Энэ дагуу 1577 онд Цавчаалын сүмд Далай ламыг залсан. 1578 оны зуны дунд сард уг газар Далай лам морилсон. Алтан мандал, мөнгөн тогоо, Хас болор, асар их эрдэнэс, морь, атан тэмээ, хонь малыг түг түмээр өргөсөн.Далай ламыг "Бүхнийг айлдагч Далай лам" хэмээн цоллосон. Үүнээс хойш төвдүүд Алтан ханы өгсөн "Далай лам" цолыг одоо хүртэл хэрэглэж байна. Далай лам Алтан ханд алтан тамга шагнасан. Хүлээн авч, хүндлэл үзүүлж түүнийг буцахад 108 тойн дагуулж нутаг буцаасан байна.

"Алтан ханы тууж"-д монголчууд бурхны шашныг бүх нийтээрээ шүтэх, бөөгийн шашныг зугуухан шахах гол үзэл онoлыг хамгийн төв байранд тавьсан байна. Шашин дэлгэрүүлэхийн тулд Төвдтэй ихээхэн ойртох ялангуяа шашны нөлөө бүхий хутагт хувилгаан, том ламыг монголд урих, монгол хөвгүүдийг төвд газар луу явуулж сургах, тэднээр дамжуулж Монголд шашин дэлгэрүүлэх тухай бичсэн байдаг.Мөн Далай ламыг Монголоос буцахад 108 хүнийг төвдөд явуулж тэднээс сайтар суралцсан хүүхдүүдэд зэрэг дэв олгох, Хөх хотод шашны тусгай сургууль байгуулж Төвдөд боловсрол олсон тойн нараар багшлуулсан тухай, бурхныг хөрөг хөөмөл, шуумлаар бүтээх ялангуяа Хөх хотыг шашны том хот болгох, Балбаас бурханчдыг авчирч бурхан үйлдүүлэх, дэг сургаалийг заалгах тухай зэрэг мэдээ "Алтан ханы тууж"-д бий.Цагаан түүх, бусад зохиолд шашин лам нарын тухай мэдээ байдаг. Алтан ханы үеэс 3-р их Далай лам Монголд морилсноос хойш бурхны шашин илэрхий ноёлох болсон байна. Энэ үеэс бурхны шашин төрөөс хүчтэй дэмжлэг авч бөөгийн шашныг хязгаарлахад төр үйлчлэх болсон байна.Далай лам Монголд бурхны шашин хүчтэй дэлгэрч байгааг ихээхэн үнэлж 1582 онд нас нөгчихөд өөрөө төлөг буулгаж нутаглуулах газрыг нь заасaн байна. Хөх хотыг байгуулсан Хир Хуна /Далан хар уул/ уулын өвөрт оршуулжээ.Алтан хан бөөгийн шашин бол нилээд харгис шинжтэй, нас нөгчсөн хүний араас амьтан алж буян үйлддэг. Харин бурхны шашин бол амь таслахыг нүгэл гэж үздэг. Энэ талаараа энэрэнгүй, зөөлөн агуулгатай гэж үзэж байсан.Жил, сар, цадигийн төгсгөлд амь таслахыг Алтан ханы зарлигаар Түмэд болон бусад Монгол аймагт хориглосон байна. Бөөгийн онгодын оронд 6 мутарт Махагалын бие хөрөг тахих, 3 цагааныг гол идээ болгох /сүү, айраг, ээзгий/ мах шүүс бурханд бүү хандуул, сар бүрийн шинийн 8, 15-нд мацаг буюу бацаг барина. Аль ч өдөр хулгай дээрэм хийхийг хориглоно. "Алтан ханы тууж"-д шашны талаар монголчуудын барих дэг, ёсыг тусгайлан заасан байдаг.

1. Хятад, Төвд, Монол цөмөөрөө бурхны шашны тогтсон дүрэмтэй, буян үйлдэх зарчимтай байх ёстой. Ялангуяа Монголчууд бурхны шашныг чандлан дээдэл.
2. Талийгаачийн хойноос мал, амьтан төхөөрч буян үйлдэж тахилга хийж болохгүй. Зөвхөн 3 цагааныг тахилга болго.
3. Тогтсон өдөрт мацаг барьж байх.
4. Лам хуврагыг зодож, доромжилж болохгүй.
5. Бөөгийн онгоныг галдан шатаана. 6 мутарт Махагалыг тахиж байx.
6. Булааж дээрэмдэхийг чанд цээрлэ.

Хэдийгээр ингэж тусгай хууль зарлиг гаргасан боловч бөөгийн шашин Монголчуудын оюун санаанаас ангижрахгүй байлаа. 1582 онд Алтан ханыг таалал барсанаас хойш ч бөө шүтлэгтэй жирийн иргэд төдийгүй язгууртнуулд олон байсныг "Алтан ханы тууж"-д бичсэн 1582 онд Алтан хан хүндэр өвчлөхөд бөө урьж аргалуулж байсан мэдээ байдаг. Гэвч үүнийг Манзширт хутагт сонсоод ихэд хилэгнэж та нар бурхны шашинд итгэхгүй байна. Алтан хан чамайг амьд сэрүүн байхад би шавь нараа дагуулж нутагтаа буцлаа гэсэн тунирхаж байсан мэдээ бий. "Алтан ханы тууж"-д түүхэн зүтгэлтнүүдийн тухай сонин мэдээ цөөнгүй байдаг. Жишээ нь: Дүүрэн Сэнгэ хар морин жил буюу 1582 онд эцгийнхээ ор залгамжлан суусан тухай, эцгийнхээ бодлогыг үргэлжлүүлсэн тухай, Дүүрэн Сэнгэ хатан эх Чүнхэнийхээ /Жүнхэн/ хамт тусгай элч Төвдөд явуулж Далай ламыг Монголд урьсан тухай, 1597 онд Далай лам Ордост ирсэн тухай, Хөх хотод Далай ламын ном тавьсан бусад үйл ажиллагааны тухай олон сонин мэдээ бий.Ийм учраас Монголын түүх төдийгүй бурхны шашны зүтгэлтнүүд ялангуяа Далай лам, Манзшир хутагтын тухай судлахад их чухал зохиолын тоонд ордог байсан. 1582 онд Түмэдэд болж байсан олон үйл явдлын тухай, 3-р Далай лам Монголын Харчин аймгийн Загастай гэдэг газар 46-тай тэнгэрт хальсан тухай, Сэнгэ Дүүрэнгийн хүү Сүмэр мэргэн гэж байсан. Түүний хүү Ёндонжамцыг Далай ламын хувилгаан гэж 4-р Далай ламын дүрд тодруулсан тухай, Халхын Автай сайн хан Хөх хотод ирж Далай ламд мөргөсөн тухай, 1586 онд Эрдэнэ зууг байгуулсан тухай бичсэн байдаг.

"Алтан ханы тууж" бол ХIV-ХVI зууны Монголын түүхийн асуудлыг судлахад гол гарын авлага болж өгдөг. Тогоонтөмөр хаан Бээжингээс гарч Монгол газар буцсаны дараа Монголын төр шашин хямарсан тухай, 1370-1470 он хүртлэх хугацаанд дайн дажин, самуун явдал Монголд газар авсан тухай, Монголд албат, харц, дархан, дай дархан, зaйсан, чинсан зэрэг цол хэргэм, албан тушаал байсан тухай, Батмөнх даян хаан дөчин түмэн монголтой, тэр нь 6 түмэнд хуваагддаг тухай, эдгээрийг Батмөнх даян хааны хөвгүүд, ач нар ноёрхож байсан тухай, Чингис хааны 8 цагаан гэрийг Ордосын Олон булгас гэдэг газар байгуулсан тухай сонин мэдээ бий.Мөн Далай лам Ордос, Түмэдээр Харчины нутгаар аялан явсан тухай холбогдох мэдээ нь бусад ямар ч сурвалжид байдаггүй. "Алтан ханы тууж" бол үе үеийн тvvxчид заавал үзэх ёстой зүйл мөн.
_
mongraphy.blog.banjig.net