Лигдэн хаан - 2 Лигдэний з?в зорилго, буруу тэмцэл

Тvvхэн шигтгээ цуврал
Шигтгээ: Лигдэн хааны хувьд Монголчуудаа нэгтгэх гэж оролдож байсан нь т?дийл?н амжилт олоог?й юм. Цахар бол 3 голын Монголчуудын удам. Батм?нх даян хаан ч ?нэндээ Цахарын хаан байсан. (б?х Монголын гэхэд хэц??, хэсэг хугацаанд нэгтгэж чадсан боловч тун удалг?й задарсан байдаг)

Лигдэний ?мн?х ?е буюу Т?мэдийн х?чирхэгжилт, Цахарын доройтол
Т?мэдийн Алтан хан (1507-83) нь 1542 онд Т?мэд улсаа (баруун т?мний нэг аймаг байсан) байгуулсан. Уг нь З??н 3 т?мнийг цахарын хаад захирч, баруун 3 т?мнийг ордосын жонон удирдах учиртай байв. Гэтэл Т?мэд??д эхэлж ордосын мэдлээс гарч улмаар эрхэндээ оруулсан байна. Дараа нь з??н т?мний улсуудыг шахаж, хууль ёсны Монголын Их хааныг хамгаалагч нэр з??х нэрийдлээр ?нэн хэрэгтээ цахарын н?л??г хумих бодлого явуулсан бололтой. Их хаан Дарайсун *хаан* нэртэй боловч Т?мэдэд дээрэлхэгдэн Хянганыг даван д?лжээ. Ингэж з??н т?мн??д манж угсаатнуудыг оролдож эхэлсэн бололтой. Манжууд (з?рчид??д) ч ?мн? т??хэндээ Чингис хаанд, дараа нь Эсэн тайшид хиар цохиулж байснаа мартааг?й тул энэ ??рчл?лт??с асар их болгоомжилж байсан нь тодорхой.
1560 онд Т?мэдийн Алтан хан Х?х хотыг байгуулжээ.
Т?мэдийн Алтан хан хятадын цэргийн техникчдийг ашиглан тухайн ?еийн Монголдоо хамгийн их х?н??х х?ч чадалтай арми байгуулж чадсан байна. М?н эдийн засаг, худалдааны асар их баялаг б?тээж чаджээ. Энэ нь н??дэлчидийг баялаг б?тээх чадварг?й гэсэн хятадын уламжлалт ойлголтыг эвдэж байв. Ер нь Монгол хаад дайн байлдааны аргаар их баяждаг байсан байдаг (испани, англичууд м?н адил). Гэтэл энэ уламжлалт аргаас ??р зам байх буюу Худалдаа хийх нь дайн хийхээс 5 дахин ил?? ашигтай гэдгийг тооцоолж чадсан нь Т?мэдийн Алтан хан байжээ. Т??ний Х?х нуур, Турфан руу хийсэн аян дайн нь цэвэр худалдааны зорилготой байсан бололтой. Мэдээж цэрэг, эдийн засгийн хувьд Монголдоо л супер-пауэр болоод зогссонг?й соёлын талд Т?вдийн шашинг Монголд оруулж иржээ. Тухайн ?ед Т?вдэд шашны м?рг?лд??н гарч байгааг ашигласан байна. Т?вд??дэд Монголчуудын цэргийн х?ч хэрэгтэй байсан бол харин Монголчуудад Т?вдийн шашны н?л?? хэрэгтэй байсан гэх зэрэг х?чин з?йлсийг харгалзсан байдаг. Т?мэдийн Алтан Хан нь ард т?мнийг з?вх?н цус т?м?р хоёроор бус, харин шашнаар хялбар захирч болохыг ойлгож байжээ гэдэг нь эндээс харагдана. Энэ ?ед Халхад Цахарын н?л??н??с гарах эрмэлзэл байгааг Алтан хан онцгой анхаарч Ар халхыг Цахараас тасалж авчээ. Ингээд Ойрдуудтай хиллэдэг газраа жийргэвч б?с болгохын тулд Т?шээт хан ханлиг байгуулахыг анхаас нь дэмжиж иржээ. Энэ ?йлдл??д нь Цахаруудад огтхон ч таалагдахг?й байсан юм.
Т?мэдийн Алтан хан 1583 онд нас барав. Т?мэдийн н?л?? ч алга болов. Гэхдээ л их улсын инэрци хадгалагдсан хэвээр л байлаа.

Лигдэний з?в зорилго, буруу тэмцэл
1604 онд Лигдэн хаан ширээнд 12 настайдаа залрав. Тэр багаасаа, тусгаар оршихыг эрмэлзсэн Т?мэд болон бусад баруун т?мн??д болох Ар Халх, Ордос, Харчин нарыг буцаан нэгтгэж, з??н т?мн??дэд (нарийндаа бол З??н Монголын гол ц?м Цахарт) захируулах учиртай гэсэн ?злээр х?м??жиж ?сс?н бололтой байдаг. Тэгээд ч Лигдэн нь Чингис хааны алтан ургийн х?н. Хууль ёсны Их хаан.
Манжийн Нурхачи (1559-1626) энэ ?ед Чин г?рэн ??сэх эхлэлийг тавьж, манж аймгуудаа нэгтгэж байлаа. Нурхачи нь эхэлж амжиж манж доторхи з?рчл?? нэг м?р болгохын тулд *боломжит дайсан* з??н т?мн??дэд асар их ая тал зассан бодлого явуулж байлаа. Тэгээд ч Лигдэн нь Нурхачийг *жирийн муу загасчдын толгойлогч* маягаар харж ?л ойшоодог байв.
1618 онд Манжууд эхэлж Хятад руу дайрчээ. Хойд Хятад нь Монголчуудын худалдааны болон цэргийн н?л??ний б?сэд хамаарагдаж байсан учир Лигдэн ??нд асар их дург?йцжээ. Манжууд тэгсгээд зогссон байна. Учир нь манж дахь монгол угсааны аймгууд Нурхачийн эсрэг х?дл?х болов. Нурхачи нь монгол угсааны манж аймаг болох Иехэ-гийн ханыг хороожээ. Гэтэл тэр х?н нь Лигдэний хадам аав байв.
Лигдэн, Нурхачи нар ингэж байлдах нь тодорхой болов. Гэвч Лигдэн айлган с?рд??лэх арга хэрэглэхээр шийдэж дараахи захиаг бичжээ:
(1619 оны 11 сарын 27 нд)
"- Би бол Баатар Чингис хааны удам бєгєєд 400 мянган Монголын эзэн билээ. Чи бол усны 30 мянган Зvрчидийн эзэн. Хэрэв чи миний ємнєєс дайрах гэж байгаа бол сайн бодоорой. Чи Хятад улсад гай гамшиг их тарьжээ. Хятад бол миний сонирхолын бvс гэдгийг мэдтvгэй. Ийм учир энэ зун би КуанНин хотыг эзлэв. Чи хэрэв энэ хотыг дайрвал миний газар нутаг руу єнгєлзсєн гэсэн vг. Yvнийг би хэрхэвч тэвчихгvй болохыг мэдсvгэй." Нурхач хариуд нь : (1620 оны 2 сарын 20)
"- Чи юундаа 400,000 Монголоор намайг айлгав. 1368 онд та нар Дайдугаас хєєгдсєнийхєє дараа хиартал цохиулсаар 60,000 нь л vлдээ биз дее. Тэдний олонхи нь чамаас нvvр буруулжээ. Ордос 10,000., Монгголчин (10 Тvмэд) 10,000 ., Харчин (+Асуд, Еншєєбvv) 10,000 ., Эдгээр баруун 3 тvмэн чамд захирагдахгvй. Yлдсэн зvvн тvмнvvд нь ч гэсэн чамд харьяалагдах билvv? Хуучирсан их тоогоор намайг айлгаж миний их улсыг єчvvхэн хvнтэй гэж тохуурахыг тэнгэр эцэг, газар эх тэвчихийг чи мэдэхvv. ..... ... чи бид 2 Хятад хэмээх хамтын дайсны эсрэг тэмцэгч тэнгэр заяат ах дvv хоёр бус уу. Би Хятадыг дайтна. Чи нэг бєгєєс хамтар vгvй бол бvv саад хий" гэсэн утгийг илэрхийлжээ.
Ингээд дайн болсонг?й. Манжууд Лигдэнтэй байлдахын ?мн? Монгол ноёдыг хахуулидаж талдаа татаж эхэлжээ. Хамгийн т?р??нд Хасарын удмын Хорчин, тэгээд ?в?р Халх болон Урианханы ноёд Манжид дагаар орж Лигдэний эсрэг холбоо байгуулав. Учир нь Лигдэн Манжтай байлдахын ?мн? Цахарын н?л??н??с гарах санаатай байсан з??н т?мний эдгээр аймгуудыг довтолж, *ухамсар суулгах*-ын зэрэгцээ асар их алба авч байхаар болгожээ.
Нурхачийн дараа т??ний х?? Хунтайж хаан болов. Хунтайжийн 14 охины 9-ийг нь Монгол ноёд авч суужээ. М?н хожмын Энх-Амгалан хаан ч монгол эмээтэй байсан гэдэг.
1627 онд Лигдэн баруун т?мний харачинг довтлов. Дараагийн зорилго нь ч тодорхой байлаа. Иймд з??н т?мний Авга болон Ордос, Т?мэд, Ар Халх гэсэн баруун т?мний улсууд нийлж Лигдэний эсрэг байлдаад 40000 Цахарын цэргийг хяджээ. Ингээд ?в?р Халхуудын ?лдсэн аймгууд ч гэсэн Лигдэнээс зугтаж манжид дагаар оржээ. 1631 онд Лигдэн заналт дайсан Ар Хорчинг дайрав. Хорчингууд Манжаас тусламж гуйгаад хамтарсан х?чээр Лигдэнг хиар цохижээ. 1632 онд зун Манжийн их цэрэг болон Манжид дагаар орсон Монголчууд нийлж нэгдсэн ?рг?н фронтоор Цахарыг баруун тийш т?рж эхлэв. Цахарууд Х?х Нуур руу зугтаж явахдаа Ар Халх, Ордос, Т?мэдийн армиудын отолтонд орж дахин нэг цохиулжээ. Ингэж 100,000 х?нээ авч зугтаж гарсан боловч н??длийн замд бохир болон халуунаас шалтгаалах (м?н цэвэр ус дутагдаж) халдварт ?вчин гарчээ. Ингээд Лигдэний арми б?р м?с?н с?йрчээ. 1633 онд Цахарын н?л??ний Хишигтэн (Чингисийн удам) аймаг манжийн асар их цэргийн эсрэг байлдаж толгой даруулан хядуулаад эзлэгджээ. ?зэмчин, Авга, С?нид аймгууд манжтай байлдаж ?зсэн боловч дорхноо ялагдаж Ар Халх руу зугтан орж, тэндээ нийлжээ. Лигдэний х?? Эрх Гонгор Х?х нуурт нилээн тэнхэрч аваад эргэж ирсэн боловч ордос нарт хууртан баригдаж, манжид х?ргэгдсэн байна. 1635 онд Ордосууд ингэж Манжийн хаанд гавьяа байгуулсан боловч сайн юм болсонг?й. Манжууд тэртээ тэрг?й Цахарын Лигдэнтэй тэмцэж тамирдаад байсан ордос руу дайрч т?йвээв. 1636 онд Манжууд Т?мэдийг эзлээд баян тансаг Х?х хотыг ?нс нурамтай нь хольжээ. Ингээд ?в?р Монгол Манжид эзлэгдэв. Манжууд улмаар ?в?р Монголтой хамтарч Хятадыг дайрч 1644 он гэхэд Бээжинд Чин г?рний нийслэлийг т?вл?р??лэв. 1669 онд Лигдэний отгон х?? Манжийн эсрэг бослого гаргаж байгаад баригдаж, М?гдэнд хоригджээ. Т??ний х?? зоригт Б?рни Манжийн эсрэг байлдаж бага сага амжилт олж байсан ч удалг?й Хорчиний армид бут цохиулжээ.
Лигдэн нь Улааны шашныг дэлгэр??лж, т??гээрээ дамжуулан Монгол улсын эв эеийг нэгтгэх гэж санаж байсан бололтой. Т??ний ?ед их бурханы шашны судруудыг монголчлох ажил эрчимтэй ?рн?ж байжээ. Лигдэн улааны шашинг сонгосон нь т??ний Т?мэд нарт болон тэдний шарын шашинд дург?йтэй нь холбоотой байсан байж болох юм.


Ар Монгол бол Манжийн дараагийн зорилго
Манжууд з??н болон баруун т?мн??дийг эзэлж дуусгаад харахад з??н Монголоос Ар Халх л ?лдсэн байлаа. Гэтэл ар халхын ноёд Далай ламтай холбоо барьж улмаар шарын шашинт баруун Монголчуудтай (Хошууд, З??нгарын Ойрдуудтай) эвсэл байгуулсан юм (1640 онд). Манжууд ч Хошууд нарын х?ч чадлыг з?в ?нэлж байсан учир шууд дайн хийхээс эмээж байв. Ар Халх, Ойрд нартай шууд дайн хийх нь бас л их эрсдэлтэй байсан биз. Ингээд Т?вд??дтэй нийлж маш хорлонтой гэрээ байгуулж, Монголын эсрэг бодлогоо улам нарийсгаж эхэлсэн байна.
Хасарын удам Хорчингийн ноёдын алдааг хожим Т?шээт хан Чахундорж давтсан байдаг.

Галдангийн товч т??х
Галдан манжтай нэлээн тулжээ. 1690 онд Халх голын х?ндийд ц?мр?н орж ?в?р халхуудаас алба татвар авч байхаар болжээ (учир нь Ар халхад ган, зуд н??рлэсэн жилууд эхэлсэн байлаа). Удалгуй Халх, манжийн арми хамтран их х?чээр Галдантай халз байлдаад ялагджээ (Улз голын тулалдаан). Энэ тулалдааны Манжийн хамгийн гарамгай жанжин удирдсан ч хамаг цэргээ хядуулж орхиод, амь сахигч ц??н цэрэгтэй зулбан гарч Бээжин руу зугтсан байна.

Улаанбудан
Дээрх дайны ялагдалд хорссон Манжийн хаан шинэ довтолгоог тэр дор нь зохион байгуулав. Энэ удаад Манжийн эзэн хааны т?рс?н д??, их цэргийн жанжин Фу Чуан биечлэн асар их цэрэг цуглуулж Галдангаас ?ш?? авах бэлтгэлийг шуурхай базаажээ. Т??нчлэн Бээжингээс хар хятадын их бууны хороог татан авчирсан байв. 1690 оны 7 сар гэхэд Галдан 20000 цэргээ авч ?в?р Халхуудтай байлдаж тэднийг т?рсээр Улаанбудан гэдэг газар ирэхэд манжийн их цэрэг давшин иржээ. Манжууд б?тэн ?дрийн турш их буугаар буудсаны эцэст асар их цэргийн х?ч давшуулав. Ойрдууд тэмээгээ эгн??лэн хэвт??лж бэхлэлт хийгээд орой болтол буудалцаад сумаа дуусмагц гардан байлдаанд орж ш?н? болтол байлджээ. Энэ тулаанд манжууд асар их хохирол ?зээд Галдантай т?р энхийн гэрээ байгуулаад ухарсан байна. Ойрдууд ч талаас ил?? х?н х?чээ алджээ. Галдан энэ тулаанд ялж гарснаар асар их нэр х?нд олж авч Манжид дург?й монголчууд т??нд олноор даган орсон тул цэргийн х?ч нь урьдынхаас их буюу 30000-40000 болжээ. Галдангийн х?ч н?л?? ?др??с ?д?рт нэмэгдэж байсан тул Манжууд яаравчлан х?д?лж Долооннуурын чуулганыг хуралдуулж Халхын ноёдыг манжийн албат болгов.

Сэм хорлон с?йтгэх манж арга
Манжууд Галданг цэргийн х?чээр дайрах тактикаа ??рчилж, Монголчуудын дунд Галданг Муслимын тагнуул гээд Далай лам Галдан нарыг хоорондоо муудалцсан байна гэсэн утга б?хий цуу мэдээ тараалгажээ. Галдангийн жанжин нарыг талдаа татахыг оролдох, м?н Хошууд Зуунгарыг Галдангийн эсрэг ашиглах арга хайж эхлэв. Галдан гадагшаа худалдаа хийх ямар ч аргаг?й болсон тул ?лсг?л?н, ?вчин гаарч х?н ам нь асар хурдан хорогдож эхэлсэн байна.

Зуун модны туладаан
1696 онд Манжийн эзэн хаан ??рийн биеэр их г?рний шилмэл 100,000 цэргийг удирдан ирж, д?нг?ж хаврын урь орж байх ?ед ар Халхыг довтолжээ. Галдан энэ довтолгоонд бэлтгэлг?й байсан тул яаран Ховд дахь бэхлэлт руугээ ухарсан боловч Зуун модонд отолтонд орж тулалдаад, зугтсаар Орхоны бэхлэлт х?рч тэндээ т?р тэнхээжиж аваад Ховд х?рэх замдаа Алтайн нуруунд ?вчн??р нас баржээ.
Чин г?рний эзэн хааны тушаал ёсоор бол, Зуун модны тулалдаанд Галданг амьд ?хсэн заавал барих ёстой байв. Галдан 10000 орчим цэрэгтэй байсан боловч армийнх ни удирдлага дотор Цэвээнравданг болон Манжийн хааныг дэмжигч нар гарч Галданг ганцаардуулсан байна. Монголчууд зэвсэг бариад ирсэн дайсны ??д??с халз тулаад дийлддэгг?й байв. Харин хоёр н??р гаргаад ирсэн манжуудын хорон арга, уран залинд амар дийлджээ. Манжууд Лигдэнг ганцаардуулж, урвагч нарын х?чээр ?в?р Монголыг эзэлсэн. Энэ аргаа ч бусад Монголчуудад амжилттай давтсан байна.
?в?р Монгол 1636 онд,
Ар Монгол 1697 онд эзлэгдсэн.
Халимагаас зугтаж ирсэн Торгуудууд 1771 онд манжийн харьяанд орсоноор баруун Монгол бас Чин г?рний б?рэлдэх??нд багтах болжээ. 1911 онд Монголчууд тусгаар тогтнолоо эрг??лэн олж авсан. 1911-1771=140 жил Манжийн дарлалд байжээ гэж болохоор байна.