Тvмэдийн Алтан Хан (1507-83)

Оршил

Батмєнх Даян Хаан улсаа зургаан тvмэн болгов.
Зvvн жигvvрийн 3 тvмнийг Хаан удирдана. Yvнд 1. Цахар, 2. Урианхан, 3. Халх тvмнvvд орно. Даян хааны хєвгvvд болох Гэрболд, Очирболд, Арболд, Ачболд, Гэрсэнз нарын ємч болно. Цахар нь Чингис, Хасар нарын удамын овог аймгуудаас бvрдэх бєгєєд их хааны хувийн улс гэж тооцогддог байв.
Баруун жигvvрийн 3 тvмнийг Жонон удирдана. (Даян хааны 3 дахь хvv Барсболд). Yvнд 1. Ордос, 2. Тvмэд (Арсболдын эзэмшил), 3. Асуд + Харчин + Еншєєбvv. (Чинтайжийн эзэмшил)

1543 онд Батмєнх Даян Хаан нас баржээ. Хаан ширээг тvvний ач Боди-Алаг (1504-1547) євлєн авсан боловч жинхэнэ утгаараа хаанчилж чадаагvй юм. Баруун тvмнvvд хvчирхэгжиж, хаандаа захирагдахаасаа илvv єрсєлдєх болжээ. Yvний тод жишээ бол Даян хааны 3 дахь хvv Барсболд жононгийн (2 дахь) хvv Тvмэдийн Алтан хан билээ.

Алтан Хан хэмээх ханлиг vvссэн нь

1542-1543 онд Алтан ханы ханлиг vvссэн нь Даян хааны дараахи vеийн, зvvн Монгол дотроо хамгийн анхны "улс доторхи улс" байлаа. Бие даасан энэ хvчирхэг ханлиг хєрш зэргэлдээ тvмнvvдээ нєлєєнийхєє бvс болгож эхэлжээ. Уг нь баруун жигvvрийн тvмнvvд Ордосын Жононд захирагдах ёстой боловч Тvмэдийн Алтан Хан энэ эрхийг єєртєє авсан байна. Удалгvй Алтан Хан бvх Монголын хаан ширээнд санаархаж эхлэв. (хожим єєрийгєє Гэгээн хаан зэргээр єргємжилсєн гэх тvvх бий.)
Их Хаан Боди Алагийн хvv Дарайсун 1547-1557 онд хаан ширээнд суужээ. Дарайсуныг хаан болоход Алтан хан "чухал vvрэг" гvйцэтгэсэн болов уу. Тиймдээ ч тэр тvvнээс Чингисийн 8 цагаан гэрийг нэхэж аваад зогсохгvй, "Их хааныг хамгаалагч" цол хvртжээ. "Их Хаан" Дарайсун єєрийн Цахар тvмнээ авч хуучин нутгаа орхин, Хянганы нуруу орчимд нvvн оджээ..

Алтан Хан ийнхvv улс тєрийн гол єрсєлдєгчєє замаасаа холдуулсны дараа, гадаад худалдаа, дотоод эдийн засгийн асуудалд онцгой анхаарсан байна. Тvvний тооцоолсноор Хятадтай тайван замаар худалдаа хийх нь асар их єртєгтэй дайн хийж, дээрмийн аргаар мєнгє олсноос 5 дахин ашигтай байлаа. Хятадын цэргийн яамны сайд : "манай умард хил дайн дажингvй, амар жимэр байх нь бидэнд юу юунаас илvv чухал. Мєн бидэнд морь мал, тvvхий эд их хэрэгтэй байна" гэж хэлж байжээ. Морины наймаа хамгийн ашигтай байсан байна. Хятадын зvгээс тємєр, дайны техникийн зориулалттай эд зvйлсийг Монголчуудад худалдаалах нь хориотой байв. Гэвч Тvмэдийн Алтан Хан Хятадыг цэрэглэн мордож, худалдааны зарим хоригийг хvчээр цуцлуулж чаддаг байв. Тvvнчлэн тэрээр Тvвд, Шинхай (Хєх Нуур), Турфан руу газар нутаг эзлэх, худалдааны зам нээх зэрэг зорилгоор цэрэг илгээж байсан байна.

Тvшээт Хан хэмээх ханлиг vvссэн нь

Баруун Монголд Хойд болон Хошууд аймгийн дунд ширvvн дайн дэгдэж байжээ. Энэ vед буюу 1552 онд Алтан Хан умар зvг рvv амжилттай довтолж Хар Хорум орчим байсан Ойрдуудыг хvчтэй цохиж ухраав. Тvр эзгvйрээд байсан энэ нутагт Хєлєн, Буйр нууруудын баруун хойд нутгаар тархан суурьшиж байсан Халх тvмний хагас (ар отгууд) нь нvvн ирж суурьшжээ. (зарим ар отог нь Халх голын адаг орчим малаа маллан нvvдэллэн амьдарч байжээ. тэднийг мєн нааш нь хамт татжээ.)
Халх тvмэн зvvн жигvvрт (хууль ёсны Их Хаан Дарайсунд) харьяалагдаж Гэрсэнз (Залайртайж) -ийн эзэмшил болох 12 отгоос бvрддэг байв. Эдгээр нь ар 7 отог, євєр 5 отог (Баарин, Жаруд, Хонгирад, Баягуд, Учирад) гэж хуваагдана. Євєр 5 отог нь Халх голын эх болон Хянганы нурууны наад хэсэгт vлдсэн болов уу. Ар 7 отог нь дээр хэлсэнчлэн 1553 оны орчим баруун зvг нvvж бие даасан угсаатан болох эхлэл тавигдав.

Авдай ноён 1554 онд Тvшээт Ханг vндэслэн байгуулснаар Ар Халхын анхны Ханлиг бий болов. Тvшээт Хан Аймаг ч гэж ярьдаг. Тvшээт хан нь зvvн Монгол дотроо Тvмэдийн алтан ханы дараа ордог хоёр дахь бие даасан ханлиг улс болно. Є.х. "улс доторхи улс". Илэтгэл шаштирт дурьдсанаар Авдай ноён шажныг дэлгэрvvлэх vйлсэд vнэнчээр хvчин зvтгэсний учир Далай ламаас "Тvшээт" цолыг хvртсэн байна. "Тvшээт" гэдэг нь анхандаа шашны цол байсан боловч "Хан" гэдэг vгтэй нийлж тєрийн засаг захиргааны удирдах албаны нэр болон хувирчээ.
Тvмэдийн Алтан хан Ар Халхын ханлигийг анхнаас нь дэмжиж байлаа. Учир нь єрсєлдєгч зvvн тvмнvvдийн хvчийг сулруулахын зэрэгцээ vнэнч холбоотонтой болох, мєн баруун Монголын Ойрдуудтай шууд хиллэх нь багасаж, завсрын жийрэг (дайснаас халхлах) бvс vvсгэх зэрэг олон давхар ач холбогдолтой байв.

Алтан Хан ба Далай Лам

Алтан Хан 1560 онд Хєх хотыг байгуулах шийд гаргаж, сvм дугана босгож, орчуулгийн сургуулиудыг олноор нь байгуулаад зогсохгvй салбаруудаа Ордос, ємнєд Тvмэд болон хожим ар Халхад байгуулж байжээ. Тvvнчлэн 1578 онд Алтан Хан Тvвдийн Гэлvгпа урсгалын толгойлогч лам Содномжамцад "Далай " цол олгов. Содномжамц тэгснээр шууд 3 дугаар далай лам болж, ємнєх 2 ламд нь 1-, 2- дугаар далай лам гэдэг нэрийг буцаан хэрэглэхээр тогтсон байна.
Алтан Ханыг (1582 онд) нас барсаны дараа тvvний "ханлиг улс" -ын хvч нєлєє суларч, vvрэг роль нь асар хурдан багасчээ. Хvчний тэнцвэр алдагдаж, Монгол тvмнvvдийн хооронд єрсєлдєєн дахин ширvvсэв.
Далай Лам 1588 онд Монголд айлчилж яваад бурхан болжээ. Алтан Ханы хvv Далай ламын хойд дvрийг нь єєрийн хvvхдvvд дотроосоо тодруулсан нь шашны гэхээсээ илvv, бусад Монголчуудаа дахин Тvмэдийн нєлєєнд оруулах гэсэн "улс тєрийн алхам" байсан болов уу. Дєрєвдvгээр Далай лам нь Алтан Ханы ач хvv байсан байна.

Тєгсгєл буюу таамаглалд тулгуурласан товч дvгнэлт

Тvмэдийн Алтан Хан Монголд шарын шашин дэлгэрэхэд маш чухал vvрэг гvйцэтгэжээ. Гэвч тэрээр Монгол тєрийн нэгдмэл байдлыг бэхжvvлж чадаагvй юм. Тvмэд аймгаа (тvмнээ) бие даасан ханлиг болгосноор харин ч феодалын бутралыг тvргэсгэсэн гэж vзэх талтай. Ордосыг нєлєєнийхєє бvсд оруулсан байна. Уг нь баруун тvмнvvд (жигvvр) дотроо Ордос ахлах ёстой. Алтан хан нь Монголын Даян хааны орыг залгамжилсан цахарын Боди Алагийн хvv Дарайсунтай эрх мэдэл булаалдан єрсєлдєж, улмаар зvvн жигvvрийн Цахар тvмнийг нутгаас нь аажмаар тvржээ.
Харин (зvvн жигvvрийн) ар Халхыг зvvн тvмнvvдийн (Цахарын) нєлєєнєєс гарч, бие даасан ханлиг болон салахад нь тууштай дэмжсэн байна. (Уг нь Цахарын Хаан салаад явсан аймгуудаа дайлаар мордож, буцааж авчрахыг оролддог байж. Харин энэ удаа Тvмэдийн Алтан ханаас айгаад хєдєлж чадаагvй биз. Мєн тэртээ тэргvй зvvн тvмнvvд салж бутарч, цаашаа холдож нvvсэн Цахарын хааны нєлєєнєєс аяндаа гарах нєхцєл давхар бvрдсэн биз ээ.)

Тvвдvvд Монголчуудын энэ єєрчлєлтийг єєрсдєдєє ашигтайгаар удирдахыг хичээж эхэлснээр Монгол тvмнvvдийн гадаад ба дотоод бодлогийг тодорхойлдог маш идэвхитэй "шинэ оролцон тоглогч" оор тодров. Монголын хаан, хангууд, ноёд тус бvрдээ Буддын шашныг хувьдаа ємчилж, тvvгээрээ бусдыгаа нэгтгэхийг чармайж байв. Гэвч бие биенээ хvлээн зєвшєєрч, бусдынхаа туган дор явах дургvй тул хямрал мєргєлдєєн их гарч байсан байна.

Эцэст нь хувь хvнийх нь хувьд тодорхойлоход Тvмэдийн Алтан хан нь гарамгай зохион байгуулагч, шашны нэрт зvтгэлтэн тєдийгvй мєн чадварлаг эдийн засагч, соён гэгээрvvлэгч, номч хvмvvн байлаа.

Aшигласан материал.
-Veronila Veit, Die mongolischen Voelkerschaften
-Michel Weiers, Die Mongolen
-Lu. Altan tovchi.
Ч. Отгочулуу