Монгол улсын эзэн богд Жавзандамбаас Японы эзэн хаанд илгээсэн захидлын мөрөөр - 2

Архивын сурвалжид тэмдэглэгдснээр

"Шавь боол На, У, Цэ, Чи сөгдөж хичээнгїйлэн айлтгах нь Шавь боолчууд Зарлигийг дагаж Орос улсад зарагдан одож тушаалын хэрэг дуусч Нийслэл Хїрээнээ ирж, Дээрхийн гэгээнээ бараалхан мөргөсөн зэрэг явдлыг хичээнгїйлэн нугалбар бичиж"[7] айлтгахдаа "Их Орос улсын хаан эзний амгаланг эрж улсын бичиг бэлэг ба эрдэнийн очирыг өргөн барьж гїйцэтгэн басхїї тэдний засгийн газар лугаа улсын хэргийг удаа дараа хэлэлцсэн ба бичиг өгсөн бас ч улс төрийн чухал зїйл учирыг тодорхойлон өөрийн саналыг илтгэж олон улсын элчин сайдад бичиг өгсөн" зэрэг явдлыг тодорхой дїрслэн бичээд
· Зарлигаар шагнан олгуулсан бїрэн эрх барих элчин сайдын тамгыг Дотоод хэргийг бїгд захиран шийтгэгч яамнаа,
· Орос улсад одоход Сангийн хамаг хэргийг бїгд захиран шийтгэгч яамнаас хїлээн авсан ба бас ч эл зїйлийг зарсан зэргийг тодорхойлон тайлан бодуулах данс хоёр дэвтрийг Сангийн хамаг хэргийг бїгд захиран шийтгэгч яамнаа,
· Их Орос улсын зэрэг гадаад улсын сайдууд тїшмэдэд эрдэнийн очир шагнасаныг тэмдэглэн бичсэн дансыг Гадаадын яамнаа тус тус шилжїїлэн хїргїїлж,
Их Орос улсын хаан эзнээ бараалхсан ба засгийн газар лугаа хэлэлцсэн зэрэг олон зїйлийн хэргийг Засгийн газраа явуулсан ба Засгийн газраас илгээсэн цахилгаан мэдээг сийрїїлэн бичсэн данс хоёр дэвтэр бас Их Орос улсын гадаад хэргийн яам ба Ин, Фа зэрэг олон улсын элчин сайдуудад өгсөн бичгийн эхийг сийрїїлэн бичсэн данс нэгэн дэвтэр мөнхїї Орос Улсын Гадаадын хэргийн яам жич Хятад улсын зэрэг олон улсын элчин сайдаас хариу өгсөн Орос, Хятад їсгийн бичиг, Ин[8], Фа[9] зэрэг таван улсын хаан эзнээ өргөх хэмээсэн улсын бичиг таван дугтуй, басхїї Их Орос улсын тїшмэл Козинг Сангийн яамнаа авах учир тогтоосон гэрээ бичиг нэг, бас аливаа явсан хэлэлцсэн хийсэн хэргїїдийг өдөр дараалан тэмдэглэсэн данс нэгэн дэвтэр, басхїї Их Орос улсын зэрэг гадаад улсын сайдууд тїшмэдэд эрдэнийн очир шагнасаныг сийрїїлэн тэмдэглэсэн данс нэгийн хамтаар толилуулахад бэлтгэж бїрнээ хуучин удаагаар Бїгд ерөнхийлэн захирах яамнаа шилжїїлэхээр айлтгаад Богдоос "зарлиг мэдэв" хэмээн улаан бийрээр цохьсоны дагуу мөн өдөр уг зїйлсийг дагалдах бичгийн хамт холбогдох яамдад хїргїїлсэн хэмээн архивын сурвалжид тэмдэглэгдэн їлджээ.
Энэхїї айлтгал дотор дурьдагдан буй "Ин, Фа зэрэг таван улсын хаан эзнээ өргөх хэмээсэн улсын бичиг таван дугтуй" хэмээсэн нь Англи, Франц, Япон зэрэг орны эзэн хаадад өргөх хэмээсэн захидлууд даруй мөн буй за хэмээн бодно. Гадаад улсын хаан эзнээ өргөх хэмээсэн улсын бичиг нь эрх биш улсын хааны нэрээр бичигдсэн байх учиртай. Харин Богдын эдгээр захидлын эх бичгїїдийн талаар тэр бїр бичихгїй буюу бид судалгаандаа орхигдуулах явдал гарсаар байна. Їїнийг бага боловч нөхөх їїднээс Япон улсын архивт хадгалагдан буй Богдын захидлын орос орчуулгаар дамжсан япон хэл дээрх эхийг Монгол улсын архивт буй Богд хааны Япон улсын эзэн хаанд илгээсэн захидлын бїрэн бус монгол эх болон Зөвлөлт Холбоот улсын "Красный архив" сэтгїїлийн 1929 оны дугаар 6 д хэвлэгдсэн "Перевод письма Ургинского Хутухты на имя Японского императора" гэсэн гарчиг бїхий орос эхтэй харьцуулан байж, Богд хаанаас Японы эзэн хаанд хаягласан захидлын монгол эхийг сэргээхийг хичээлээ.
Дээр дурьдсан захидлуудын агуулга їндсэндээ тохирч байгаа боловч Богд хааны захидлын бїрэн бус монгол эхэд "Сайн ноён хан Намнансїрэн нарыг томилон" гэсэн їгс байгаа бол эдгээр їгс орос болон япон эхэд байхгїй байна.
Богд хааны захидлын агуулгыг тодруулан їзэх аваас юуны өмнө Монгол улс Япон улсын хооронд найрсаг харилцаа тогтоох, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжїїлэх, өөрийн орны тусгаар тогтнолыг бэхжїїлэхэд Япон улсаас тусламжыг олох хэмээсэн санаа тод харагдаж буйн зэрэгцээ Євөр Монголын талаар ихэд санаа тавьсан нь илт байх бөгөөд магадгїй Євөр Монголыг Японы ивээл дор оруулах нь Хятадын гараас мултрах нэг арга хэмээн їзэж байсан ч байж болох юм хэмээн бодож байна. Японы эзэн хаанд Богд хааны нэрээр явуулсан захидалд Монголын талаас 1911 онд тусгаар тогтнолоо тунхагласнаас хойш ийнхїї 3 дахь удаагаа хандаж буйгаа ч дурьдсан буй нь Монгол улсаас їнэхээр Япон улстай харилцаа тогтоох чин эрмэлзэлтэй буйгаа илтгэн харуулсан хэрэг буй за. Нөгөө талаас Євөр Монголын асуудлыг ийнхїї Японд хандан тавьдаг нь Орос Японы гэрээний цаад агуулгыг гадарлаж байсан хэмээлтэй байна. Учир нь Монголын төлөөлөгчид Орост очсоны дараа Євөр Монголын асуудлыг эхлээд Оросуудад хандан тавьсан боловч дараа нь бас Японд хандан эл талаар хїсэлт илэрхийлж буй нь тухайн їеийн олон улсын байдал хийгээд дэлхийн томоохон гїрнїїд болох Орос, Япон хоёрын гадаад бодлогоос Монголын байдал ихээр хамаарч байсан болохыг мэдэрч байсан хэрэг хэмээн бодно.
Харин захидлын дотор Кодама хэмээгчийн тухай өгїїлсэн нь бага зэргийн алдаа болсон байж болох юм, гэхдээ уг Кодама хэмээгч өөрөө их зїйл амалж, Японы Засгийн газрын төлөөний тїшмэл байж болзошгїй гэсэн сэтгэгдэл Монголын Засгийн газрын тїшмэдэд төрїїлсэнтэй холбоотой байх. Їїнийг Японы Засгийн газар шалтаг болгосон болохоос бус їнэндээ Кодама хэмээгчийг дурьдсанаас Богдын захидлыг эзэн хаандаа өргөхөд бэрхшээлтэй хэмээн їзээгїй байх. Хэргийн учир нь Оросын хардлагаас болгоомжилсонтой холбоотой байж болох юм. Монголчууд їїнийг сайтар тооцоолсоны їндсэн дээр уг захидлыг Оросын Гадаад харилцааны яамаар дамжуулан Япон Засгийн газарт хїргїїлсэн хэмээн їзїїштэй санагдана.
Гэвч асуудлын мөн чанар юунд байна вэ гэхээр 1910 аад оны їеэс Японоос Монголын асуудлыг маш ихээр сонирхон судалж өөрийн анхааралд байлгаж байсан боловч яагаад уг асуудалд ингэж хандах болсон бэ гэдэгт буй юм. Богдын захидлын агуулга хийгээд Да Лам Цэрэнчимэдийн Японд очих гэсэн чин эрмэлзлэл, Сайн ноён хан Намнансїрэнгийн Японы Засгийн газарт ирїїлсэн бичиг бїгдийг Японы Засгийн газар, Гадаад яам сайтар мэдэж байсан төдийгїй, бараг цаг хугацаа алдахгїйгээр Монголын їйл явдлын талаар мэдээлэл авч байсан нь хїртэл эдїгээ Японы архивт буй материалаас харагдаж байна. Японы Засгийн газраас Монголын талаар ийм хоёрдмол бодлого баримтлахад хїргэсэн зїйлс юу байсан талаар цаашид нарийвчлан судлууштай хэмээн бодож байна. Ихэнх судлаачид Богдын Японы эзэн хаанд хаягласан захидлыг задалж уншилгїйгээр Японы Гадаад явдлын яамны сайд Макино буцаалаа хэмээн їзээд уг асуудлыг дуусгавар болгосон байдаг билээ. Миний бодоход эл асуудал їїгээр дууссангїй. Учир юун хэмээвээс Японы Засгийн газар Богдын захидал ирэхээс өмнө ч тэр ирсний дараа ч тэр Монголын асуудлыг маш идэвхтэйгээр сонирхон судалж байсан билээ. Тэр ч бїї хэл энэхїї Хутагтын захидлын мөрөөр Японы Засгийн газар нэг хэсэг хугацаанд нилээд ажиллагаа явуулсан байна. Энэ талаар дор өгїїлэх баримт бичгїїдээс маш тодорхой харагдах болно. Мөн тїїнчлэн Богдын захидал гэж нэрлэнэ її, Хутагтын захидал гэж нэрлэнэ її аль нь байсанаас їл хамааран ямар ч гэсэн Монголын тухай асуудлыг 1914 оны эхний хагаст дэлхийн томоохон гїрнїїд болох Англи, Америк, Франц, Герман улсуудын парламент болон Засгийн газар тодорхой хэмжээнд авч хэлэлцэхэд хїрсэн явдал бол тухайн їеийн монголчуудаас дэлхийн олон нийтэд хандаж явуулсан гадаад бодлогын тодорхой їр дїн мөн хэмээн їзэж байна. Монгол улсын Богд тэргїїтэй Засгийн газраас авч хэрэгжїїлсэн эдгээр арга хэмжээний мөрөөр аль улс хэрхэн хандаж буй талаар Японы Засгийн газар, тїїний Гадаад явдлын яам ихэд шимтэн сонирхож, дипломат шугамаар маш нууц байдлаар нилээд їйл ажиллагаа явуулсаныг хийгээд Монголын талаарх дотоод гадаад аливаа мэдээллийг цаг алдалгїй авч байсаныг маш анхааралтай судалж їзїїштэй санагдсаныг нуух юун. Хятадын Засгийн газар Монголын Засгийн газраас Хятадад дахь гадаадын улс гїрнїїдийн консул нарт хандан бичсэн захидлын талаар 6 дугаар сарын 6 ны өдөр сониноос олж мэдсэн байхад тїїнээс гурав хоногийн өмнө буюу 6 дугаар сарын 3 ны өдөр Японы Засгийн газар энэ талаарх мэдээллийг өөрийн гарт оруулсан байдаг билээ. Мөн тїїнчлэн Нийслэл Хїрээнээс Монголын Засгийн газрын захидал Хятадад суугаа гадаадын улсуудын консул нарт хэрхэн очсон талаар Хятадын тал сониноос мэдїїт уг захидлын мөрөөр гадаадын консул нараас мөрдөж лавласан[10] байна. Энэ талаар эрдэмтэн Наками өөрийн бїтээлдээ тэмдэглэжээ. Тїїний тэмдэглэснээр Хятадын албаныхны асуултад Америкийн консул "Тэр захидал ирсэн бөгөөд тїїний агуулга нь сонинд хэвлэгдсэнтэй нийцэж байгаа, энэ нь албан ёсны бичиг бөгөөд дээр нь Богдын тамгатай бөгөөд англи орчуулгатай хавсаргасан байна" гээд харин "хаанаас ямар шугмаар ирсэн бэ" гэсэн асуултад "томилогдсон хїн авчирч өгсөн" гээд захидлыг өгсөн хїний тухай хэлээгїй байна. Харин Английн консул "Харбинаас Монгол Тївдийн хорооны нэгэн ажилтанд уг захидлууд хїргэгдэж, улмаар тэрбээр Англи, Америк, Герман, Франц улсуудын консулт хїрсэн" болохыг хэлсэн байна. Тэрхїї Монгол Тївдийн хорооны ажилтан бол Лан хэмээх бөгөөд Хятадад дургїй хїн тул монголчууд тїїнд итгэж захидлыг тїїгээр дамжуулсан хэрэг ажээ. Японы Эзэн хаанд хаягласан, эзэндээ хїрээгїй битїїмжлэгдсэн хэвээрээ буцсан Богдын захидал хэмээхийн агуулга нь Япон улс төдийгїй дэлхийн улс гїрнїїдийн хэмжээнд хэлэлцэгдсэн явдал нь Монголчуудын тїїхэнд сонирхол татахуйц содон їйл явдал болсон хэрэг мөн буй за.
Богдын захидалын талаар Японы Засгийн газар хийгээд Англи, Аамерик, Герман, Франц зэрэг орнуудын төр засгийн газар авч хэлэлцсэн талаар өгїїлэх нь
Ийнхїї 1911 онд тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхагласан Монгол улсын Засгийн газрын гадаадын їйл ажиллагаа хэрхэн өрнөсөн хийгээд тэр талаар дэлхийн улс гїрнїїд хэрхэн їзэж байсаныг Япон улсын Гадаад харилцааны тїїхэнд холбогдох баримт бичгїїдээс дор толилууллаа.
Юуны өмнө Японы Гадаад харилцааны сайд Оросын элчин сайд лугаа уулзаж, Богд хаанаас Японы эзэн хаанд өргөн барьсан захидлын талаар ярилцсан ярианыхаа агуулгыг маш тодорхой бичиж, Хаант Орос болон Хятадад суугаа өөрийн улсын төлөөлөгчиддөө мэдээлжээ.
Баримт тїшиж їзвээс, Японы гадаад харилцааны баримт бичгийн эмхтгэлд 508 дугаартай орсон баримт болбоос Японы Гадаад явдлын яамны сайд Катогоос Монголын Засгийн газрын захидлын талаар мөшгиж їзэхийг өөрийн элчид даалгасан бичиг болой.
6 дугаар сарын 10 ны өдөр Японы Гадаад явдлын яамны сайд Катогоос Хятадад суугаа Консулын хэргийг тїр хамаарсан Обатад явуулсан бичиг
6 дугаар сарын 4 ны өдрийн Таны цахилгаан мэдээ 431 тоотоор
Энэ удаа Монголын Засгийн газраас 4 улсын консулын яаманд тавьсан асуудал нь энэ жил 3 дугаар сарын 18 ны өдрийн 72 тоот бичгээр орчуулгыг явуулсан Эзэн хаанд хаягласан Хутагтын захидлын агуулгатай адил хэмээн таамагламой.
Тэгэхдээ та бээр боломжтой цагт тус дөрвөн улсын консулаас тїїний агуулгын юу болохыг болон энэ асуудлын хариуд тус улсуудын Засгийн газар буюу Консул нар ямар арга хэмжээ авах гэж байна эсвэл авсан тухай асуугаад асуусан дїнгээ надад мэдэгдэнэ її.

Баримт бичгийн дугаар 509

6 дугаар сарын 11 ны өдөр Гадаад явдлын яамны сайд Катогоос
Англи улсад суугаа Элчин сайд Иноуэ
Франц улсад суугаа Элчин сайд Иши
Герман улсад суугаа Элчин сайд Сугимура
Америк улсад суугаа Элчин сайд Чинда нарт явуулсан бичиг
6 дугаар сарын 4 ны өдөр Хамаарсан консул Мацударигаас мэдэгдсэн нь

Хэдхэн өдрийн өмнө Хятадад суугаа Англи, Франц, Америк, Герман дөрвөн улсын Консулын яаманд Монголын Засгийн газраас захидал ирїїлжээ.
Тус захидлын дотор Монгол болбоос тусгаар тогтнож, мөнөөхөн Орос улстай худалдааны гэрээ байгуулсан тул бусад улсуудтай нэгэн адил худалдааны гэрээ байгуулахыг хїсжээ. Тиймээс тус улсуудаас хэлэлцээ хийх эрх бїхий консулыг Єргөөд томилон ирїїлэхийг хїснэ хэмээн тэмдэглэсэн байгаа тухай Бээжинд суугаа Мичисуки сурвалжлагчийн мэдээг авлаа. Тиймээс Орос улсын хамаарсан консулаас лавласанд тус хамаарсан консул нь энэ асуусан хэрэг байсаныг зөвшөөрсөн тухай цахилгаан мэдээгээр мэдэгдлээ. Їїнд энэ жилийн 1 дїгээр сарын 14 ны өдөр манай улсад суугаа Орос улсын элчин сайд Сайд Макинод морилон ирж, тухайн їед Оросын нийслэлд байсан Монголын төлөөлөгчдөөс дэвшїїлсэн төлөвтэй Хутагтаас Эзэн хаанд хаягласан захидал 1 хувь (битїїмжилсэн бөгөөд агуулгыг їл мэднэ) өгч, Орос улсын Засгийн газрын зааврын дагуу Єргөн барихыг хїсчээ. Бас энэ захидлыг өргөн барьж ирїїлэхэд хїрсэн нь Євөр Манжийн төмөр замын ажилтан Кодама гэгчийн Хїрээний Засгийн Газрынхантай уулзаж, ярилцсан дїн мөн хэмээн дурьдсан байна. Сайд Макино їїнд Гадаад Монгол болбоос Эзэнт гїрэнтэй ямар ч дипломат харилцаа їгїй бөгөөд тїїний эзэн болох Хутагтаас ялангуяа Эзэнт гїрний заавраар явсан биш байдгаар барахгїй, Эзэнт гїрний Засгийн газар нь Хїрээнд очсоныг ч мэдээгїй Кодама мэтийн хїний яриаг їндэслэн ирїїлсэн захидлыг Эзэн хаанд өргөн барих бололцоогїй хэмээн яриад тус захидлыг чигээрээр буцааж өгсөн байна. Дараа нь 2 дугаар сард Оросын нийслэлд суугаа Осака өдөр тутмын сонины сурвалжлагч Монголын төлөөлөгчдөөс їзїїлсэн хэмээн дээр тэмдэглэсэн Хутагтын захидлын нооргийг Элчин сайд Мотоногоос орчуулж, ирїїлсэн байна. Їїнд Хутагт нь Японтой худалдааны гэрээг байгуулж, тїїний тусламжийг олж, Хятадын Засгийн газрыг хатуу ятгаж, Євөр Монголын хил хязгаарт тїїний цэргийг оруулахгїй байлгах, тїїгээр монголчуудын хїсэл эрмэлзэл болох Дотоод, Гадаад Монголыг нэгтгэж, їндэс, угсаа шашиныг бїтэн хамгаалахыг хїсэж їїний төлөө Япон улсын Засгийн газраас бїрэн эрхт төлөөлөгчийг Монголд томилон ирїїлэхийг хїссэн гэжээ.
Энэ удаа Бээжинд суугаа дөрвөн консулын яаманд явуулсан дээр тэмдэглэсэн Монголын Засгийн газрын захидал гэгч нь Эзэн хаанд хаягласан Хутагтын захидалтай их төлөв адил хэмээн таамагламой.
Энэ удаа ирїїлсэн захидлын хэргийг Хятадад суугаа Англи (Франц, Герман, Америк) улсын консулаас Англи (Франц, Герман, Америк) улсын Засгийн газарт мэдэгдсэн явдал бий. Тиймээс та бололцоотой цагт тус улсын Засгийн газраас тїїний агуулга болон ирїїлсэн захидалд тус улсын Засгийн газар ямар арга хэмжээ авсан тухай лавлаад дїнг нь мэдїїлэхийг хїснэ.

Баримт бичгийн дугаар 511
6 дугаар сарын 19 ны өдөр
Англи улсад суугаа элчин сайд Иноуэгээс Гадаад явдлын яамны сайд Катод
Монголын тухай Англи улсын Парламент дахь асуулт болон Гадаад явдлын яамны хариуг мэдїїлэх тухай
Тайшогийн 3 дугаар оны 6 дугаар сарын 19 ны өдөр
Англии улсад суугаа Онц бөгөөд бїрэн эрхт элчин сайд Иноуэ Кацуносукэ
Гадаад явдлын яамны сайд Барон Като Такаакид

Энэ сарын 16 ны өдөр Англи улсын Доод хуралд 1 гишїїнээс; Англи улсын Засгийн газар Хїрээнд албан ёсны төлөөлөгчийг томилон явуулах тухай Монголын албаныхнаас гуйсан явдал байна уу, Хэрэв байсан бол ямар хариу өгсөн бэ,
- Бас Хятадын Засгийн газарт монголчууд ямар статустой вэ, гэж асуусан байна.
Англи улсын Гадаад явдлын яамны сайд хариулахдаа;
- Монголын Засгийн газраас Англи улсын төлөөлөгчийг баяртай угтаж авах санаатай гэдгийг Англи улсын Засгийн газар албан бус шугмаар сонссон мэдсэн явдал бий. Харин Монголын Засгийн газар одоохондоо иймэрхїї албан ёсны асуулт тавих нөхцөл бїрдээгїй. Монгол болбоос одоо Хятадын сюзеренитетийн дор байгаа автономит улс юм хэмээн хариулжээ.
Тус хуралдааны протоколын товчийг хавсарган їїний тул мэдэгдэв.

Баримт бичиг Дугаар 513
6 дугаар сарын 30 ны өдөр
Хятадад суугаа консулын хэргийн тїр хамаарагч Обатагаас
Японы гадаад явдлын яамны сайд Катод

Энэ хэргийн тухай энэ сарын 10 ны өдрийн 167 тоот захидлаар надад заавар болгосныг хїлээн авлаа.
Энэ сарын 4 ны өдөр Англи улсын хамаарсан консул агсан Мацудари; Тус консулын яам хїлээн авсан Монголын Засгийн газрын захидлын агуулга нь нэгэнт 432 тоот бичигт бичсэн вангийн (Хутагтын –О.Б) доторхтой адил бөгөөд худалдааны гэрээ байгуулах тухай болон консул урих тухай байна. Тус консул routine ажил болгон өөрийн Засгийн газарт явуулах саналтай байна. Энэ хэргийг тусгайлан чухлаар їзсэн байдал ажиглагдахгїй байна.
Японы консул ийм захидал авсан эсэх, Японы Засгийн газар Єргөөд консулыг томилох санаа бий эсэхийг асуусан тул манай консулын яам энэ удаа ийм захидал хїлээн аваагїй боловч өмнө Орос улсын Засгийн газрын гараар дамжиж Хутагтаас Эзэн хаанд хаягласан захидлыг аваад чигээрээ буцаан өгсөн бас Консулыг томилон явуулах асуудлын тухайд Эзэнт гїрний Засгийн газрын саналыг їл мэдмїй. Миний хувийн бодлоор Орос улс Єргөөний Засгийн газар хоёрын харилцаа маш их деликат байдаг тул олон улсын тавцан дахь Монголын Засгийн газрын статус нь гїйцэд тодорхой болохоос өмнө Эзэнт гїрний Засгийн газар ямар ч ийм арга хэмжээ авахыг бодохгїй байх хэмээн ярьжээ. Тэгэхэд тус консул нь їнэхээр санаа нэгтэй байна. Англи улсын Засгийн газар бас нэгэн адил бололтой гэжээ.
Дараа нь энэ сарын 18 ны өдөр Франц улсын консултай уулзсан дашрамд энэ хэргийн талаар асуусанд тус консулын яаманд Монголын Засгийн газраас 2 захидал (нэг агуулгатай) ирж, нэг нь Консулын яаманд хаяглаж, нөгөө нэгийг Франц улсын Засгийн газарт хаягласан байна. Эдгээрийн нэгийг нэгэнт Франц улсын Гадаад явдлын яаманд явуулсан гэжээ. Бас Франц улсын Засгийн газар Франц улс болбоос Монголд ашиг сонирхол байхгїй бөгөөд тус орон дахь Оросын улсын онцгой статусыг харгалзан энэ удаа Монголын Засгийн газрын саналд ямар ч анхаарал тавихгїй хэмээн итгэнэ. Харин би өөрийн улсын Засгийн газарт захидлыг явуулсанд Засгийн газар энэ хэрэгтэй холбогдуулан ямар ч бодитой арга хэмжээ авахгїй байх гэж би итгэж байна гэж нэмэж бичиж явуулжээ.
Би нөгөө нэг захидлыг шууд pigeonhole хийсэн хэмээн инээмсэглэлээ. Бас захидлын агуулга нь нэгэнт ил болсон агуулгатай адил хэмээн ярьжээ.
6 дугаар сарын 26 ны өдөр Америк улсын консулын яамны 1 дїгээр нарийн бичгийн дарга Макмаллей надад хэлсэн газарт; Тус консулын яамны хїлээн авсан захидлын (2 хувь) агуулга нь;
Монголын тусгаар тогтносон учир шалтгааныг дурьдаж, нэгэнт Орос улстай Худалдааны гэрээ байгуулсан тухай мэдэгдэж, одоо Америкийн Засгийн газар бас консулыг томилон ирїїлж, Худалдааны гэрээ байгуулахыг хїснэ хэмээн бичив.
Бас Монголын Засгийн газарт гадаад хэлийг мэдэх хїн байхгїй тул томилон ирїїлэх консул нь монгол хэл буюу хятад хэлэнд нэвтэрсэн хїн байвал таарамжтай хэмээн хавсарган бичсэн байна гэжээ.
Тус консулын яам энэ хэргийг чухлаар їзэхгїйгээр 2 захидлын дотроос 1 хувийг өөрийн улсын Засгийн газарт илгээсэн гэжээ.
6 дугаар сарын 27 ны өдөр
Германы консулын яамны 2 дугаар нарийн бичгийн дарга Барон Лидзер нарийн бичгийн дарга Мацударигийн асуултад хариулахдаа;
Тус консулын яаманд ч Монголын Засгийн газраас 2 хувь захидал (агуулга адил) хїлээн авсан боловч тус захидал консулын яаманд хїрэхээс нэг долоо хонгийн өмнө нэг Германы худалдаачин Монголоос Тянжинд эгж ирээд энэ удаагийн захидалтай адил агуулгатай бөгөөд ямар ч албан тамгагїй захидлыг тус газрын Германы консулын яаманд өргөн барьсан байна. Тус захидлын дотор өмнө захидлыг явуулсан боловч хариу аваагїй байгааг харамсан дурьдсанаас гадна Монголын тусгаар тогтносон болон Орос улстай худалдааны гэрээ байгуулж гїйцээсэн тухай тэмдэглээд Монголын албаныхантай хэлэлцээ хийх чадалтай чадвартныг Єргөөнд томилон ирїїлж гэрээг байгуулан Худалдааны харилцаагаа тогтоохыг хїсэн тухай тэмдэглэсэн байна гэжээ. Харин энэ захидлын дотор Америк улсын консулын яаманд хаягласан захидлаас ялгаатай нь монгол хэл буюу хятад хэлэнд нэвтэрсэн хїнийг томилон ирїїлэхийг гуйсан байдаг нь байхгїй байна. Энэ консулын яамдад хаягласан захидал аль нь ч Монголоор бичсэн захидалд хятад орчуулгыг хавсаргасан гэх байдал Германы консулын яаманд хаягласан захидалд хятад орчуулгыг хавсаргасангїй, харин герман орчуулгыг хавсаргаж ирїїлсэн гэжээ.
Їїнийг бодоход холбогдсон герман хїнээр орчуулуулсан бололтой байна.
Лидзер тус захидал 1 хувийг нэгэнт Германы Засгийн газарт явуулсан бөгөөд Герман нь Монгол оронд тодорхой хэмжээгээр худалдааны ашиг сонирхолтой тул яваандаа тус улсын Засгийн газараас энэ хэрэгт нухацтай хандах цаг ирж магадгїй боловч одоохондоо яаралтай арга хэмжээ авбал зохих асуудал бус хэмээн ярьжээ.
Энэ явдал болбоос Франц улсын консулаас зїгээр инээд болгож байсан байдалтай харьцуулахад бага ялгаатай тал байгааг анхаарвал зохино. Иймийн тул Консулын яамдад ирїїлсэн захидал нь орчуулгын агуулгад бага зөрїїтэй боловч их төлөв нэг агуулгатай юм шиг байна. Тиймээс энэ жилийн 3 дугаар сарын 18 ны өдөр 72 тоот Таны бичгээр ирїїлсэн Хутагтаас манай Эзэн хаанд өргөн барьсан захидалтай их төлөв ижил агуулгатай хэмээн таамагламой гэжээ.

Баримт бичиг дугаар 514
7 дугаар сарын 1 ны өдөр
Герман улсад суугаа элчин сайдыг тїр хамаарсан Шиноногоос Гадаад явдлын яамны сайд Катод явуулсан цахилгаан мэдээ 69 тоот

6 дугаар сарын 11 ны өдрийн 32 дугаар тоот таны захидалтай холбогдож 6 дугаар сарын 30 ны өдөр дипломаттай уулзах завшаанаар Гадаад явдлын яамны дэд сайдаас лавлан асуулаа.
Монголын Засгийн газар Хятадад суугаа Герман улсын консулд захидлаа явуулж, найрамдал, худалдааны гэрээг байгуулахын төлөө зохих элчийг томилж илгээхийг хїсэх тухай асуусан боловч Монгол болбоос Хятадын эрхэн дор байдаг бөгөөд Хятадтай байгуулсан Худалдааны гэрээ Монголд ч адилаар хамрагдах тул Германы Засгийн газар одоохондоо Монголтой тусгайлан гэрээ байгуулах учирыг олохгїй байна. Тиймээс ямар ч хариу явуулахгїйгээр өнгөрїїлэх санаатай хэмээн хариуллаа. Монголын Засгийн газраас ирсэн захидлын орчуулгыг хойноос явуулав.

Дугаар 515
7 дугаар сарын 3 ны өдөр
Франц улсад суугаа Элчин сайд Ишигээс Гадаад явдлын яамны сайд Катод (Уг захидлыг 7 сарын 21 ны өдөр хїлээн авчээ)
Тайшогийн 3 дугаар он 7 дугаар сарын 3 ны өдөр
Франц улсад суугаа Онц бөгөөд бїрэн эрхт элчин сайд Барон Иши Кикужиру
Гадаад явдлын яамны сайд Барон Като Такаакид

Энэ хэргийн тухай өнгөрсөн сарын 11 ны өдөр 31 дїгээр тоот бичгээр Монголын Засгийн газраас ирсэн захидлын агуулга болон їїний хариуд Франц улсын Засгийн газраас авсан арга хэмжээг тандахыг зааварласан билээ. Їїнд
Тус улсын Гадаад явдлын яамнаас лавлан асуулгажээ.
Монголын Засгийн газрын асуусан асуулга нь Таны захидалд тэмдэглэсэн Мичисїки сурвалжлагчийн мэдээний ёсоор бөгөөд Франц улсын Засгийн газар нь Монгол болбоос тусгаар тогтносон улс бус бас Орос улстай байгуулсан гэрээтэй байдагийг харгалзан тус асуултад ямар ч хариу явуулсангїй.

Дугаар 516
Герман улсад суугаа элчин сайдыг тїр хамаарсан Шиноногоос
Гадаад явдлын яамны сайд Барон Като Такаакид 24 тоот нууц (Уг захидлыг 7 дугаар сарын 25 нд авчээ)

Энэ хэргийн тухай 6 дугаар сарын 11 ны өдрийн нууц 32 тоот таны захидлаар їїрэг болгосныг хїлээн авав. Їїний тухай 6 дугаар сарын 30 ны өдөр дипломатуудыг хїлээн авах завшаанд тус улсын Гадаад явдлын яамны дэд сайдаас лавлан асуулаа. Тїрїїн Монголын Засгийн газраас Германтай худалдааны гэрээг байгуулахын төлөө зохих элчийг Єргөөнд томилон ирїїлэхийг хїсэж, Хятадад суугаа Германы консулд асуулт ирїїлсэн боловч ирээдїйд Монголын байдал болон Хятад Монголын хоорондын харилцаанд их хэмжээгээр өөрчлөлт гарсан тохиолдолд Монголтой гэрээ байгуулах явдал байхгїй ч биш, харин Германы Засгийн газар нь одоогийн Монголыг Хятадын эрхэн дор байж, Герман Хятадын худалдааны гэрээ нь Монголд бас хїчинтэй хэмээн ойлгох тул одоохондоо Монголтой тусгайлан гэрээ байгуулах учирыг олохгїй байна. Монголоос ирїїлсэн захидалд ямар ч хариу явуулахгїй чигээрээ өнгөрїїлэх санаатай байгаа. Харин Германаас Монголын худалдааны байдлыг судлахын төлөө ирээдїйд хїнийг явуулах эсэх нь төсөөлөхөд бэрх боловч энэ бол энэ хэргийн худалдааны гэрээ байгуулах асуудалтай ямар ч хамаа байхгїй хэмээн хариулсан байна. Энэ тайлбарын товчийг нэгэнт өмнөх 69 тоот бичгээр мэдїїлжээ. Одоо Монголын Засгийн газраас Хятадад суугаа Германы консулд хаягласан захидлын герман орчуулгыг олж авлаа. Тус бичгийн хуулбар болон япон хэлний давхар орчуулгыг энд явуулмой.
Бас Хятадад суугаа Германы консулаас Германы Засгийн газарт явуулсан мэдээллийн дотор Монголын Засгийн газраас ирїїлсэн энэ удаагийн захидал нь Германы консулын яамнаас гадна Хятадад суугаа Англи, Америк, Франц улсуудын консулын яамдад хїрч ирсэнгїй тухай дашрамд ярьсан тул їїнийг хамтаар танд мэдїїлэв. Уг захидлын эхийг хавсаргав.
Бээжинд буй Германы консулд явуулсан Монголын Засгийн газрын захидлын эх (японоор орчуулсан)

Дугаар 517
7 дугаар сарын 16 ны өдөр
Америк улсад суугаа Онц бөгөөд бїрэн эрх барих элчин сайд Чиндагаас
Гадаад явдлын яамны сайд Катод (8 дугаар сарын 14 нд уг бичгийг хїлээн авчээ)

Єнгөрсөн сарын 11 ны өдөр нууц 42 тоот бичгээр надад їїрэг болгосон хэргийг хїлээн авав.
Єнөөдөр нарийн бичгийн дарга Мацукагаар Гадаад хэргийн төрийн департамэнтийн газараас асуулгыг асуусанд өнгөрсөн сарын 4 ны өдрийн цахилгаан мэдээгээр Хятадад суугаа Америкийн консулаас мэдїїлсэн нь
Монголын Єргөөгийн Хутагтаас шууд захидлыг (захидлын дотор таны (Японы Гадаад явдлын яамны сайдыг хэлж буй –О.Б) тэмдэглэсэн хамаарсан консул Мацударигийн цахилгааны мэдээнд тэмдэглэгдсэнтэй их төлөв адил) хїлээн авсан байна гэжээ. Їїний талаар ямар арга хэмжээ авах вэ гэж зааварлахыг хїссэн байна. Їїнд Сайд тус сарын 6 ны өдрийн цахилгаан мэдээгээр энэ захидлын доторх хїсэлтэд татгалзвал зохино гэж хариу явуулсан байна.
Энэ татгалзана гэдэг хариуг явуулах аргыг Хятадын Засгийн газартай зөвлөлдөнө її гэж заавар өгчээ. Їїний тухай тухайн їед Америкт суугаа Хятадын консулаас бас сонссон тул энэ асуудлыг ярилцсан байна (консултай). Їїнийг тус консул тус сарын 12 ны өдөр Хятадын Засгийн газарт цахилгаан мэдээгээр мэдїїлсэн байна. Дээр дурьдсанчлан Хятадад суугаа Америкийн консулаас ирїїлсэн цахилгаан мэдээний доторх Хутагтын захидлын агуулга нь Хамаарсан консул Мацударигийн цахилгаан мэдээний дотор тэмдэглэсэнтэй их төлөв адил боловч Гадаад хэргийн яамнаас (Америкийн) нарийн бичгийн дарга Мацукад їзїїлсэн цахилгаан мэдээний доторх бичигтэй Хамаарсан консул Мацударигийн цахилгаан мэдээн доторх захидлын бага зөрїїг тэмдэглэвэл доорх мэт.
Хамаарсан консулын цахилгаан мэдээний дотор "Худалдааны гэрээг байгуулах хїсэлтэй" гэснийг "Худалдаа, найрамдлын гэрээ байгуулах хїсэлтэй" гэжээ. Бас "консулыг" гэснийг "консул" эсвэл "бусад албаны хїнийг" гэсэн байна.
Бас "хэлэлцээ хийх эрхтэй консул эсвэл бусад албаны хїнийг Єргөөнд томилон ирїїлэхийг хїснэ" гэсний өмнө "Монголын Засгийн газар Оросын Засгийн газартай байгуулсан гэрээний ёсоор бусад улсуудад бас Орост олгосонтой адил эрхийг олгох эрхийг хадгална" гэж байна.

Дугаар 518
7 дугаар сарын 21 ны өдөр
Англи улсад суугаа Элчин сайд Иноуэгээс
Гадаад явдлын яамны сайд Катод нууц 40 тоот

Монгол улсын Засгийн газраас Худалдааны гэрээ байгуулах тухай Хятадад суугаа Англи улсын консулын яаманд явуулсан асуултын агуулга болон ирїїлсэн захидалд Английн Засгийн газраас ямар арга хэмжээ авсаныг Засгийн газрынхнаас асууж дїнгээ мэдїїл хэмээн өнгөрсөн сарын 11 ны өдөр нууц 43 тоот бичгээр зааварласныг хїлээн авлаа.
Їїнд энэ сарын 2 ны өдөр нарийн бичгийн дарга Ёшидаг Гадаад явдлын яаманд явуулж, Грегули хэмээх хїнээс асуулгалаа. Тэгэхэд тус хїн тїїний агуулгыг тодорхой санахгїй боловч таны заасан захидал одоо Гадаад явдлын яамны сайдын гарт бий. Їїнд ямар арга хэмжээ авахын тухайд одоо ямар ч шийдвэр гараагїй, шийд гармагц захидлын агуулгатай хамт мэдїїлнэ гэсэн байна. Єнөөдөр тус тїшмэлээс сонссон нь энэ хэрэг нь Тївдтэй холбогдох тул Гадаад явдлын яамнаас бус Энэтхэгийн яаманд илїї холбогдол бїхий тул тус захидлыг Энэтхэгийн яаманд шилжїїлсэн бөгөөд манай яам энэ хэргийн тухай одоо Энэтхэгийн тїшмэдтэй хэлэлцэж буй. Тиймээс шийд гартал тодорхой хугацаа шаардагдах төлөвтэй байна гэжээ. Їїнийг тус ноёноос мэдээ ирмэгч танд мэдїїлэх болно.

Дугаар 519
8 дугаар сарын 17 ны өдөр
Гадаад явдлын яамны сайд Катогоос
Хятадад суугаа консулын хэргийг тїр хамарсан Обатад нууц 268 тоот

Энэ хэргийн тухай Таны суусан улсын Засгийн газраас яаж хандаж байгааг лавлан асууж дїнгээ мэдїїлэхийг нэгэнт Англи, Франц, Америк, Герман улсад суугаа элчинд заавар явуулав. Їїний тухай Герман улсын Засгийн газар "Монгол болбоос хэвээр Хятадын бїгд найрамдах улсын эрхийн дор харьяалагдаж байдаг бөгөөд Герман, Хятадын худалдааны гэрээ Монголд бас нэгэн адил хїчинтэй байна хэмээн ойлгох тул одоо тусгайлан Монголтой гэрээ байгуулах учирыг олохгїй байна. Тиймээс Монголын Засгийн газрын иймэрхїї захидалд ямар ч хариу явуулахгїй тавих санаатай байна" гэсэн бөгөөд бас Франц улсын Засгийн газар "Монголыг тусгаар тогтносон улс биш бөгөөд Орос Монголын хооронд гэрээ байдаг явдлыг харгалзан энэ удаа ирїїлсэн захидалд ямар ч хариу явуулахгїй" байхаар шийджээ. Америк улсын Засгийн газар Хятадад суугаа тус улсын консулд Монголоос ирсэн энэ хїслийг татгалзах тухай болон хариу явуулах аргыг Хятадын Засгийн газартай зөвлөлдөх тухай зааварласан байна. Тус бїрийн элчин сайдаас ийм хариу авлаа. Англи улсын Засгийн газрын арга хэмжээг Англи улсад суугаа Элчин сайдаас дараа мэдїїлмэгц хойноос танд мэдїїлэх болно гэжээ.

Дугаар 520
8 дугаар сарын 27 ны өдөр
Гадаад явдлын яамны сайд Катогоос Хятадад суугаа консул Хиокид нууц 282 дугаар тоот

Энэ хэргийн тухай Франц, Герман, Америкт суугаа элчин сайдуудаас хариу мэдээ ирсэн тухай энэ жилийн 8 дугаар сарын 18 ны өдрийн нууц 268 тоот бичгээр мэдїїлсэн байна. Англи улсаас энэ хэрэгт авсан арга хэмжээний тухай мөнөөхөн элчин сайд Иноуэгээс мэдээлжээ. Їїнд тус улс энэ хэргийн талаар авах арга хэмжээг шийдээгїй боловч шийдмэгц Монголын Засгийн газрын захидлын агуулгатай хамт даруйхнаа мэдїїлнэ. Энэ хэрэг болбоос Тївдтэй холбоотой тул Энэтхэгийн яаманд шилжжээ. Тус яам нь одоо Энэтхэгийн тїшмэдтэй хэлэлцэж байгаа тул шийд гартал тодорхой хугацаа шаардагдах төлөвтэй байна гэжээ.

tsahimurtuu.mn