Эзэн хаан, мянганы ноён хоёрын хувь заяа-2

Үргэлжлэл. Түрүүч нь IV нүүрт

Хоёрт: Чингис Хаеарыг хааи ор бу-лаалдах этгээд хэмээн хартай байсан тул хувь албат онооход хяхуу зан гаргаж, Чгамлалттай хувь албат ноогдуулеан яв-дал нь Чингисийн зүгээс гарсан зөрчлийг сэдрээх бас нэгэл шалтгаан болсон,Гуравт: Хөхөчү бөөгийл хов үг, өө-рлйн сэжиг зэргээе үүссзн Хасарыг хаан ширээ булаалдах гэеэя ял тулгая аеууж, цээрлүүлсэн нь Чингисийн зүгээс гарсан хоёрдахь үйлдзл болж зөрчил дээд туйл-даа хүрсэн, Дөрөвт: Чингие эхээс далдуур Ха-сарт оноосон хувь албатааеаа сэм буцаан авч нэгэн мянга дөрвөн зуун албат үл-дээсэн нь Чингисийн зүгээс гарсан гурав дахь дайралт болсон, улмаар зөрчил үр-гэлжилсэн ажээ. Үүний дараах үйл явдЛЫГ «МОНГОЛЫН НууЦ ТОВЧОО»-НД ТЗМДЭГлээгүй бөгөөд хэсэг хугацаалд Хасарын тухай мэдээ ор сураггүй байж байгаал гэнэт Алтан улс руу хийсэн аян дайнд түүний бие оролцеоныг бусдаас онцлон дурдсан байдаг. Харин «Лу. Алтан товч», Мэргэ.н гэгээний «Алтан товч» гэх мэтэл зарим мэдээяүүд байдаг.

Өмнө өгүүлсэн бүхзн нь чухам талын нүүдэлчин язгууртая, Хамаг Монголын Есүхэц баатрын хөвгүуд болох Тэмүжин, Хасар нар хэдий Өэлүн үжин эхийн нэгэн хэвлийгээе төрж, үзэл сургаалаар нь хү-мүүжин өссөн, багын бие биедээ үнэнч халь, салшгүй «ак дүү хоёр» түүхэн яа,г үе.ийн эрхээр хувиран өөрчлөгдөж «эзэя ха,аи, мянганы ноён хоёр» болсныг түүх гэрчлэн өгүүлэх мэт амой. Энэ үезе хойш тэд «эзэн <хаан, мянганы ноён. .хо"р» болеоя байлаа.

ХАСАРЫН ТУХАЙ СҮҮЛЧИЙН ТЭМДЭГЛЭЛ

Хаеарын хувь заяа Тэв Тэнгэрлйл ят-Чы_- галгаар Чингист цээрлүүдж, түүнээс ци-лээн хойно Баргужин орон руу дутааж, Сүбээдэйн хамт эх нутагтаа буцаж ирс-нээе хойш хэрхсзн тухай мэдээ түүхэн I хоосон зай болон хоцорчээ. Энэ иь цаа-шйд ' судалбал зохих соннрхал 'татсмт асуудал юм. «Моиголын нууц товчоо»-нд өгүулсоны хавар Чингис хаан Алтан улсын хойд нийслэл Бэйгин хотыт эзлхээр довтолсон тухай тэмдэглэхэд Хасарын нэр дахин гэнэт тодрон гарч ирсэн. Анх 1211 оны намар Алтан улсын дундад нийслэл Жүндүг эзлэхээр Чингис кааны морьт цэрэг ширүүн тулалда.ж, жанжин Зэв өөрийн цэргийн суут жан-жин, байлдах урлагийн хосгүй сэтгэгчдийн .нэг болохоо Монголын цэргийл түү.хэн л гайхуулсан билээ. Энэхүү тулалдаанд Ха-сарын бие оролцож явсан нь лавтай.Дээрх тулалдааны үед (1211 оны өвөл) Чингисийн цэрэг Жүндү хотын цайз бэх-• лэлтийн бат бэхээс болж багагүй хохирол үзсэн бололтой. Энэ нь цаа.шид Чинги-__ сийг цэргээ гэдрэг татаж, хэсэг хугацаанч түр амсхийн амрзх шаардлагыг бий бол-гожээ.

Үүний дараа хоёр дахь удаа 1213 оны сүүл үөд Чингис хааны • цэрэг Алтан ул-сын дундад нийслэл Жүндүг довтлох ту-лалдаанд Хаеар хэрхэн оролцсон тухай «Монголын нууц товчоо», «Лу. Алтан товч» зэрэг бусад түүхэн сурвалжуудад товч тодорхой өгүүлдэг ажгуу. Урьд өм-нөх тулалдаанууда.асаа сургамж авсал Алтан хаал Цагаан хэрмлйн Цавчаал боомтьгн төмөр хаалгыг дотор талаас нь гагнан, хунд хуягт кидал цзртээр сахлул-сан хэдий ч Чингислйн злчээр Алт.анхаанд хоёр ч удаа очиж байсан хүи Жэаэрийн зөвлөанөөр «Чинжигүан боомтоор тойрч, шөнө өдрийн дотор Цавчаал боомтод хүрч чадах нэгэн нарийл зам байдаг» гэслий дагуу Цавчаал боомтод тойруу замаар довтлон очиж, зам дагуух хотуу-дыг бай^лдан дагуулжээ. Ингээд 1213' оны 10 сарыг хүртэл бусад жижиг хот, суу-ринг байлдан дагуулсаар, Жүлдү хотын бэхлэлтэд тулж иржээ. Элэ үед Монго-лын дайлаар мордсон цэрэг зуун арва.н мянга орчим байсан бололтой.

Жүядү хот бат бэх хамгаалагдсаи явдал Чингис хаалы хувьд байддааиы өм-нө төлөвлөсөн шийдээ өөрчлөхөд хүргэ-жээ. Энэ нь юуны өмлө цаг алдахгүй бацх буюу ганц нэгэн хот дээр саатан удахтүйгээр цаашдыл давшилтыг нэн ашигтайгаар шийдвэрлэх явдал байв. Ту-хайн үед Алтал хаан гол бөгөөд бүх цэр-гээ Жүндү хотод бөөглүү.тсэл байв. Ин-гээд Чинглс цэргээ гурван зам болгон хувааж довтолгоогоо Хятадын гүн тийш шилжүүлж, Жүндүт тойрон өнгөрч цааш-лап довтлохоор шийджээ.Энэ үед баруун заадын цэргийн Зү-чийл удирдлагьдн дор Цагаадац, Өгөөдэй нар захиран явжээ. Тэдэнд дөчин адялган цэрэг байр. Дунд замын цэргийг Чилгис хаан за-хирч өөрийл отгон хүү Толуйг авч явжээ. Зүүц замын цэргийг «Монголын нууц товчоо»-нд онцдон тэ.мдэглэсэлчлэн .Хасар захирч, түүлий дор Уруудын Жорчидай, Алчи ноён (Чингисийн хатал Бөртийк их ах), Толон черби (Хонхотлы Мэнлиг эц-гийн хүү) нар явжээ,Дунд болон зүүн замын хүч нийлээл далал мянга орчим цэрэгтзй байв.

Үүйий дотор' Хасарыл удирдсал зүүн замын бие бүрэлдэхүүний талаар товч авч үзьо. Энэ-үед Хасар тавь орчим настай хүн байжээ. Түүлий захирсан хэсэгт (бүлэ:-лэлд) Уруудыи Жорчиданн захирсан дөрвен мялган урууд мангууд цэрэг, Чин-гисийн их хатан Бертэ үжиний их ах, Дэй сэцэний ууган хүү, хожим Өгоөдэй хааны үед төрийл натац цол хүртсэн Ал-чи лоёны захлрсан Хонгирадын гурван мянган цэрэг байв. Мөн Хонхотлы Мэн-лиг эцгийн хүү (Хасарыг жанчсал) То-лон черблйл захирсан монгол, кидалы цэ-рэг орсон байв. Монгол цэрэг бүтд морьт цэргээс бүрэлдэж байжээ. Энэ байлдаалл Чингислйн наян найман гавьяатны^ ^ гадугаар гавьяатан болох Жорчидай Ха-сарын ха^мт зүүл гарын цэрглйг командлан захирч явжээ. Хасарын захирсан зүүл замын цэрэг далайн дагуу зүүши довтолж Жизеу (Хэ-бэй мужийн Жий Сиян), Луважоу (Хэ-бэй мужийн Луван Сиян) ба Ляоши зэ-рэг газрыг довтолж эзлэн авчээ.

Мөн бу-сад замын цэргүүд нь өөр өөрийн зам дагуух хот балгасыг_ байлдан дагуулж явжээ. Энэ үед Алтан хаан өөрийн цэргийн гол хүчлйг Жүндүд байрлуулсан нь бусад хот хууринг эзлэн авахад Мон-голын цэрэгт дөхөм хялбар болсон буюу. Мөн энэ үед Сүн улстай байлдаж гавьяа .-байгуулж шагнуулсал, Алтан улсын ба-руун лийслэлийн сэргийлэгч жанжин Хү-шаху ордны хуйвалдаан дийж Вангил Юнг Жий хаанд хор идүүлэн алж, Пан Ван Вангин Шиюаныг Алтан улсын найм-дугаар хаанаар өргөмжилжээ. Эяэ үед Мояголын их цэрэг Шаньдун, Шаньси, Хэбэй, Ляоши зэрэг нутгийя 90 гаруй хот суури.цг эзлэн авсая байлаа. Ингээд 1214 оны хөх нохой жил «Монголын нууц тов-чоо»-нд тэмдэглэснээр «Чингис хаая Хэ-си-вүд буугаад дараа нь Жүндүгийн Шар хээрт буув» гэжээ. Эяэ үед Алтан улсын хааяы ордонд дайныг зогсоох тухай асуудлаар яаралтай хурал хийж байв.

Үүнд хоёр янзын санал гарсан бөгөөд нзг яь цаашид Монгол цэрэгтэй үргэлжлүүлзл байлдах, нөгөө нь түр найрамдах санал байв. Байлдах салалыг Килжан Зүхэ Гоо-чи хэмээх түшмэл тавьж, Монголын морьд урт аянаас ядрац туйлдаж эцэнхий бай-гаа тул шийдвэртэй байлдая гэв. Нөгөө саяалыг нийтлэн захирагч. Юан-Шувей Вангин Чаяхуй гэгч тавихдаа юуны өмно Жүндүг хамгаалсан цэрэг нь янз бүрийн яутгаас ирсэн тул тэд гэр оряоо санагал-заж ТИЙ.М ч олигтой байлдахгүй тул даийдвзрлэх тулалдааны үед а.мархан бу-' тарч таран одно гэж үзэв. Иймээс Чин-гистэй найрамдах нь зөв гэж бүгд шийд-жээ, Ингээд 1214 оны (яохой жилийн) 3 дугаар сарын цагаагчин хонин өдөр «Ал-тан хаан Нанжин (өмлод лийслэл) орожу өгөр-эи элсэн мүргжү Тэнгэри нэрэтү кегү-бэ загун нөхөд-тү-и. Чингис хаган дур тургаг болтугаи кэгэя илэцүжү Име-да элсэгдэжү Чингис хаган ичүта кэгэн Цавчигал-иар тэндэ ичурди Хасар-и зэгүн гар-ун цэригүд (и)-эр далан кижил илэ-рүя Бэгии балагасү багудхун Бэгин бала-.,. га-сун-и элсэгүжиү чинана Зүрчэд-үн Фухалу-ги дагарин оджу. Фухану булга сэткигэсү хагулудхун элсэ-гэсү ин-ү ки-жигар балагад ан-у дагарин Ула Наху мүрэд кижян оджү.

Тахур мүрэн өгэд да-бажу иэхэ атуруг-тур нэилэн ирэдкүл кэдэжү ирэбэ. Хасар луга ноиад-аца Жүр-чэдэи, Алчи, Толун чэрби гурбан-и илэл-дүбэ. Хасар Бэгин балагасун оро.гулжу, Зүрчэд-үн фухану-ги элсэгүлжү Мөр-э бүмүн балагасүн-и орогулугад Хасар Та-хур мүрэн өгэдэ ирэжү иэхэ агуруг-тур багужу ирэбэ» хэмээн «Монтолын нууц товчоо»-ны 253 дугаар зүйлд өгүүлсэп нь Алтан улсыя нийслэл Жүндү рүү доа-толсон хоёрдахь удаагийн тулалдааны да-раахь үйл явдлуудыг маш товчлон өгүүл-сэн нь энэ болой. Мөн үүнд зөвхен. Ха-сар болон түүлий захирсая зүүн гарын цэргийн үйл ажиллагааны талаар маш товч дурдсан байхаас Зүчи, Цагаадай, Өгөөдэй, Толуй, Мухулай нарын талаар дурдсангүй буюу. Алтан улс руу хийсэн аян дайнаас хойш Сартуул иргэн (Хорезм) руу болон баруун зүгт хийсэн аян дайнд Хасар хэрхсэя тухай мэдээ баримт түүхэн тул-гуур бичгүүдэд байдаггүй болно.

Харил зөвхөн Жа.мбал.доржийл «Болор толь»-д дурдсанаар бол Хасар Сартуу.тд мордсон «ТУСГААР ТОГТНОЛ» байж болзошгүй тухай нэгэл домогтой л холбон үзүүштэй. Элэ яь, Чингис хаан Гүрбэлжин ха-танд хорлогдсон хэмээх яриа домог хэр-хэя үүссэн тухай .асуудал болой. Үү, Сартуул (Хорезмын) Султан хааяыг алаад түүяий "Үнэгэн хатая нэгэн бяцхан хөв-гүүнтэй ирснийг Хасар хатан болгон ав-сал бөгөөд тэр хаггяы хөвгүүн урьд өө-риин эцэг Султан хааныг алсан хийгээд үрчилсэя эцэг Хасарыг худагт хорих зэ-рэгт Чингис хаанд өсөлж тийм цуу туу-хийг зохиосон буюу. «Эрдзяийн товч», «Алтан товч»-д тэмдэглэснээс үзвэл Хасар Чиягис хааны камт Урая Чингүйн бослогыг дарахад оролцож Болболон гэгч эмэгтэйг шагяалл авсая тухай өгүүлсэн байдаг. Үүнээс хойш Мэргэн гзгээний «Ху. Алтая товч»- л тэмдэглэснээр Тангуд улстай хийсэн аян даилд Хасар оролцож явсая тухай мэдээ байдаг. Тэр үед Тангуд улсын нэгэн хо-тын төмөр хаалганы дэргэд нэгэн сонин амьтан (буга гөрөөс буюу) хүний хэлээр өгүүлж: «Хаан хурдан буц» хэмээжээ. Энэ үед Чингис хааныг дагалдан явсая Кида-ны эрдэмтэн Елюй Чу Цай: «Үүнийг тзн-гэр зарж хэлсэн болой. Хаан тэнгэрийн сэтгэл лүгээ нлйлүүлж цэрэг буцваас «сэцэн» гэхэд Хасар үүнийг үл зөвшөөрч Елюй Чу Цайг зэмлэсзя нь хэдүйнээ^с кидая эрдэмтнийг бишрэя шүтэх Чингис Хасарыг донгодсон зэрэг сонирхолтой до-мог маягийн мэдээ байдаг.

Иймэрхүү мэ-дээ мөн «Юан улсын судар»-т ч тааралд-даг болой. Дээрхээс үзвэл Хасар нарыл зарим ноөд дайньгг цаашид үргэлжлүү-лэх сонирхолтой байсан бөгөөд харин ер бусыя зэргээр ард олон болон аял дайнд ядарч зүдэрсэн монгол цэрэг эрс, Монголын ард олныг төлөөлүүлэн дайяыг загсоож, эх нутгийц зүг аяны жолоог за-лахыг хүсэж байсныг өгүүлсэн бололтой.. Чухам энэ үед Мэргэн гэгээний «Ху. Ал-тан товч»-д мэдээлснзэр Чингис Хасар нар мөн дахин эвдрэлцэж явсан болол-той. Элэ нь Чингис урьдын адил башир а^ш гаргаж Хасарыг цаг ямагт өөрийн гарын дор .дарангуйлан байхыг эрхшээж, янз бүрзэр өө. сэв эрэн гоочилл< байс-ныг харуулж байна. Тухайлбал «Лу. Ад-. тан товч»-д өгүүлснээр Чингисийн хөтөч.

Мичин .

Хасар Чингисийн хоорояд яс хаяж эвдрэлцүүлж байсныг өгүүлжээ. Тухайл-бал Мичин хөтөч гахай жил Чингис хаа-лыг Тангуд руу Есюй. хатнаа авч мордох. үед Хасарын тухай эзэндээ хошуу өргөж «Хасар дүү чинь архидаж суухдаа Хулан катны гараас барив» хэмээн мэдүүлэхэд Чиягис дүү Хасарыг баривчлан авч «гилж дөнгө амсгөж, дөрвон хүнээр сахиулж, бух гөрөөсний хүнс өгч, хашаат хУДагт хүлж тавив» гэсэн домог мэт мэдзэ бай-даг билээ. Үүний дараахан Чингис Хаса-рыг өрщөөн тавиулсан байна. Ингээд 1227 оны улаан нохой жллийн өвлийя сүүл сард Хасар жаран гурвал нас сүүдэртээ Хятадьгн Миу овогт хүнээр эмчлүүлж байгаад язгуурын хөлийн ту-лай өвчин нь үгдэрч түүнээс болон нас барсал тухай Мэртэн гэгээний » «Алтан товч»-д тэмдэглзсэн байдаг.

Хасарын шарилыг «Алтан товч»-д тэмдэглэснээр «Их уул» хэмээх нэр нь тодорхойгүй газар онголсон боловч чухам аль нутагт онголсон нь одоо болтол то-. дорхой.гүй билээ. Г.АРИУНБОЛД