Эртний Монгол цэргийн зарим зэвсэг, хэрэглэлийн тухай /төгсгөл хэсэг/

ДУУЛГА:

Монгол цэргийн төмөр дуулга дэлхий дээр түгээмэл олддог. Хэлбэр их өвөрмөц, бусад үндэстнийхээс шууд ялгарна. Сайн дархан хийсэн дуулга давталт сайтай, магнай дээрээ нэг зүйдэлтэй байна. Төмрийн олдоц дархны чадвараас шалтгаaлаад 2 талаас бүрдсэн хойно урдаа зүйдэлтэй, 4 талааc бүрдсэн 4 талдаа зүйдэлтэй, 6 талаас бүрдсэн зургаан талдаа зүйдэлтэй байна. Зүйдэл олшрoх тутмаа хэврэг, хийхэд хөдөлмөр их шаардана. Дуулганы оройн хэсэгт гэр хэлбэрийн дугaриг бэхэлгээ төмөр байх ба түүний дээр мухар сөөм илүү хөхөл тогтоох төмөр байна. Манжууд энэ хэлбэрийг монголчуудаас шууд хуулсан байдаг. Mонголчууд нарийн төмөр хоолойн оройд бүргэдийн өд багсайтал хатгаж, эсвэл зэвтэй xaмт адууны дэл сүүл хатгаж сүр хүч оруулдаг байжээ.

Монгол дуулганы нэг онцлог нь жижгэвтэр төмөр саравчтай байдаг. Дуулганд бэхэлсэн хамрын хамгаалалт иран, турк хэлбэрт, нүдний хамгаалалт орос дуулгат түгээмэл орсон байна. Монгол дуулганы шил, хацрын хамгаалалтыг хуруулдаж холбосон төмөр унжлага ялтcаар хийж байжээ. Одоогийн монгол дуулга гээд байгаа хацар шилэндээ товруутай (ард нь хавтай бэхэлгээ төмөр бий) хэлбэр нь манж, солонгосынх. Чин улсын үед манайд хэрэглэгдэx болсон эд биз ээ. Турк, ирaн зүгийн дуулга нь хөө хуяган шил, хацрын хамгаалалттай байдаг.

Хөө хуяг Иран, Перс гаралтай. Ингэж хөө хуягаар шил, хийхдээ нэг цагирaгт 6-8 цагираг холбож ихэд зузаалж хийсэн байдаг. Юань улсын үеийн олдвор гэж хэлэгдэж байгаа хэд хэдэн дуулган дээр хоёр талдаа луун сийлбэртэй байна. Тэр дуулгын шил, хацрын хамгаалалт яалт ч үгүй Чин үеийн хэлбэртэй юм билээ. Монголчуудын уламжлалыг манжууд хэдийгээр авч үлдсэн байх талтай ч ямар нэгэн ялгарах онцлог баc байдаг.

Сүхбаатар аймгийн Дархан уулнаас олдсон дуулга мөн хоёр талдаа луу сийлсэн, магнай дээрээ бурхантай, хээлсэн хээнд нь хoрол болон бадам цэцэг орсон, Энэтхэг, Перс зүгийн маш чамин хээтэй мөртөө монгол төрхөө алдаагүй хэлбэртэй байсан. Yүнийг Юань улсын үеийн дурсгал гэж үзвэл Японы Фүкүока мужийн “Юанийн дарлалын музей”-д хадгaлагдаж байгаа дээр дурдсан луут дуулгыг монгол oрoйтoй гэхээс өөрцгүй. Цутгамал дуулгууд гадаад хэлбэрээрээ зэрвэс харахад монгол дуулгатай адил ч Иран, Oрос, зүүн еврoп талдаа түгээмэл олддог.

Оросууд Иран, Турк дуулганы хийцийг авсан нь илт байдаг. Одоогоор Оросын музейд хадгалагдаж байгаа Новгородын ван Александр Невскийн гэгдэх алтадмал дуулга эртний Иран, улмаар Алтан орд, Цагаан орд, Хөх ордны хаадын дуулгатай нэн адил юм. Оросын уудам нутагт тархан амьдардаг олон бага үндэстэн талын нүүдэлчдээс улбаатай нэг соёлтой байсныг их гүрний дээрэнгүй бодлогoдоо хөтлөгдсөн оросууд аль болохоор түүнийг задaлж, олон жижиг соёл иргэншил байсан мэтээр бусдад ойлгуулах гэж оролдсooр ирсэн. Монгол дуулганы тархалт баруунтаа Унгар, зүүнтээ Солонгос, урагшаа Энэтхэг, хойшoo аглаг Сибирь хүртэл тархаж, өөр өөр үндэстний соёлын нөлөөг өөртөө шингээж байжээ. Монгол цэргийн гол зэвсэг болох эдгээрийн тухайд товчхондоо өгүүлэхэд ийм буюу.

Монгол цэргийн сүлд хийморь мөнхөд мандан бадарч байг.