Монголыг зарим газар яагаад Могол, Моголистан хэмээн нэрийддэг вэ?

Туркэд сурч байгаа оюутнуудын зарим нь Монгол улсын нэрийг түрэг хэлээр Моголистан хэмээдэгт дургүйцдэг. Нэгд, Казахстан, Туркменистан зэрэг улстай адилтган –стан нэмсэнд нь, хоёрт, "Монгол" гэсэн үгийн Н гийгүүлэгч байдаггүйд тэр юм. Тэр ч бүү хэл, хоёр эгшгийн хоорондох Г нь ихэд сулраад бараг дуудагддаггүй учир хальт сонсоход улсынхаа нэрийг ч танимгүй.

"Стан" хэмээх нь "улс" гэсэн утгатай үг учраас манай улсын нэрний ард залгасанд эмзэглэх шаардлага байхгүй юм. Харин тэр Н гийгүүлэгч хэзээ, хэрхэн гээгдсэн бэ гэдэг сонирхолтой. Зөвхөн түргүүд ч биш, сири, энэдхэг, араб, армен зэрэг олон хэлний баримт, дурсгалд Монгол улсын нэр Могол, Мугал болон Н-гүйгээр хэвшсэн байдаг. Эцэг, эхийн аль ч талаасаа Чингис хааны шууд удам болох алдарт Бабур хааны их улсыг Мунгал биш Мугал гэх. Афганистан дахь монголчуудыг Могол гэх.

Тэрхүү Н юуны учраас, хэзээнээс эхлэн гээгдэн хэвшсэн талаар нэрт монголч эрдэмтэн Игорь де Рахевилз сонирхолтой ажиглалт хийжээ. Бараг нээлт хэмээн хэлж болохоор юм. Тийм учраас та бүхэнд түүний өгүүллийг англи хэлнээс орчуулан толилуулж байна.
Хэл шинжлэлийн ухааны доктор Мягмарын Саруул-Эрдэнэ saruulerdene@yahoo.com)

Ази болон Европ дахь Монголчуудын нэр
Шинэ дүгнэлт

Игорь де Рахевилз

Миний бие энэхүү өгүүллээ “Ази болон Европ дахь Монголчуудын ‘нэр’ бус ‘НЭРС’ хэмээн олон тоогоор нэрийдэх нь илүү зөв байсан байж болох юм. Учир нь XIII зууны их байлдан дагууллынхаа үеэр монголчууд хэд хэдэн өөр нэрээр алдартай байснаас хачирхалтай нь ихэнх нь янз бүрийн шалтгаанаар буруу хэвшсэн нэрс байдаг.

X зууны дунд үеийн Хятадын нэгэн сурвалжид (Chiu T’ang-shu) өнгөрсөн зуунд нь болсон үйл явдлын тухай бичихдээ хамгийн анх Монгол овгийн нэрийг дурдсан байна. Хятад галигаар meng-wu (*mung-nuat) хэмээх нь уг эх нь *Mongγut, эсвэл *Mongγul байсны илэрхийлэл юм. Hsin T’ang-shu дахь яг мөнөөх хэсэгт харин meng-wu – гийн оронд meng-wa (*mung-ngwa), өөрөөр хэлбэл *Mongγa хэмээн тэмдэглэжээ. Пеллиогийн үзсэнээр энэ нь meng-wu – гийн арай тодорхой бус хувилбар байж болох ч Х. Серрюсийн бичсэнчлэн *Mongγa нь *Mongγut/*Mongγul - ын авиазүйн хувилбар болох *Mongγа(l) – д буй тэр хэлбэр бас байж болох талтай. Хэрэв meng-wu –г сэргээн тогтоосон хэлбэр нь *Mongγut мөн гэж үзвэл (би бол үүнийг зөв хэмээн үздэг) энэхүү хэлбэр нь *Mongγul – ын эртний олон тоот хэлбэр байх бүрэн боломжтой. Тэгвэл бидний судлан үзэх хамгийн анхны тэмдэглэгдэн үлдсэн нэр бол *Mongγul/*Mongγal болох юм.

XIII зуун гэхэд эгшиг авианы ижилслийн дагуу зарим монгол аялгуунд *Mongγul нь Mongγоl болсон байсан боловч бусад аялгуудад Mongγul хэлбэр, мөн Mongγаl ч хадгалагдсаар байжээ.

Монголчуудын нэр уйгар бичгээр (XIII зууны эхээр монголчууд зээлэн авсан) хамгийн анх тэмдэглэгдэн үлдсэн баримт нь Гүюг хааны (1246-48 онд хаан суусан) IV Пап Иннокентийд бичсэн алдартай захиан (1246 оных) дээрх тамга бөгөөд тэнд MWNKKWL, өөрөөр хэлбэл Mongγol эсвэл Mongγul гэсэн хэлбэртэй байдаг. Түүнээс хойш энэхүү үг нь ямагт “Mongγol” хэмээн галиглагдах хэлбэрээр, нэг ижлээр бичигдэх болжээ.

Үгийн гарлын үүднээс авч үзвэл γul хэмээх дагавар нь овог, аймаг, улсыг заасан нэр бүтээх дагавар байж болох талтай. Тэгвэл цаана нь mong гэсэн язгуур үлдэх агаад өдгөөг хүртэл бид үүнийг тайлаагүй л байна. Бусад зарим нэг гаралзүйн тайлбар байдаг боловч таамаг төдий, санаанаас цаашгүй юм.

Харин XII, XIII зууны үед Төв болон Өрнөд Ази, мөн Европод монголчуудыг нэрлэх нэр нь нэг бол Tatar/Tartar эсвэл Mogol (Moγol)-ын хувилбар л байсан байдаг. Mongol (Mongγol) хэмээх үг хааяа тааралддаг боловч яг Төв, Өрнөд Азид бол огт тийн тэмдэглэгдээгүй юм.

Tatar/Tartar гэсэн нэрийн талаар би товчхон дурдъя. Учир нь энэ талаар аль хэдийн маш их зүйл бичигдсэн, түүнд миний нэмж чадах юм хомс билээ.

XII зууны үед Говийн умард хэсэгт нүүдэлчдийн хамгийн хүчирхэг аймаг нь дорнод Монголын Татар аймаг байлаа. Тийм ч учраас Хятад, Төв Ази, цаашлаад бүр Баруун руу Монголоор нутаглах нийт монгол, түрэг хэлтнийг Татар хэмээн нэрийдэх болсон нь дундад зууны үед баруун Европын бүх үндэстнийг “Франк” хэмээж байсантай адил юм. Персийн түүхч Рашид-ал-Дин (ойролцоогоор: 1247-1318) агуу бүтээлийнхээ бүхий л агуулгын туршид Татар аймгийн нэр хэрхэн тийм уудам нутгаар, Хятадаас Энэтхэг хүртэл, Дашт-и Кипчак, Сири хүртэл, Умард Африкийн арабчуудад хүртэл, тэр ч бүү хэл Магреб хүртэл тархаж чадсаныг үнэхээр гайхаж байгаагаа нууж чадаагүй байдаг.

Тийм ч учраас Чингис хааны үед Монгол аймгуудыг хятад болон Азийн бусад улсад Татар хэмээн дуудсаар байсан, тэр ч байтугай 1202 онд Чингис хаан Татар аймгийг сөнөөсний дараа ч тийн нэрийдсээр байсан нь нэг талаасаа тэрхүү нэр нь нэгэнт хэвшсэн байсных, нөгөө талаасаа тал дахь Татарын ноёрхол Монголынх болон солигдсоных юм. Монголын өргөн уудам нутгаар чухам юу болж байсан, тэр олон аймгийн хэн нь хэнийгээ эзлээд байгааг Монголоос гадна орших хүмүүсээс тун цөөхөн нь л мэдэж байсан гэдгийг бас бодолцох хэрэгтэй.

Ийнхүү Татарчууд гавьяа байгуулаагүй хирнээ мөхсөн хойноо алдаршиж, XIII зууны эхэнд нэр нь өмнөдөөс ойрх дорнод руу загалмайтнуудаар дамжин Куман, Булгар болон Ижил мөрний хойгуур орших бусад үндэстнээр Европод түгэн нэвтэрчээ. Азийн гүнээс гарч ирээд Оросын хаадыг ялж, Киевийг устган, Польш, Унгарын армийг мөхөөж, 1242 онд Венаг авах шахсан тэр аймшигт морьтнууд бол тэгэхээр мэдэж хэрэг мөнөөх айхтар Татарчууд байх нь ойлгомжтой. Ингээд тэр дор нь л, маш тодорхойгоор Татар нэрээ Тартари болгон сольж нэрлэсэн нь авиазүйн талаасаа Тартарус (там) хэмээх үгтэй ойролцоо байснаас гадна эзлэн түрэмгийлэгчдийг ард нийт чөтгөрийн дүрээр хүлээж авдаг байсантай нь таарсан хэрэг.

Монголчууд ингэж нэг талаас үзэн яддаг дайсныхаа нэрээр, нөгөө талаас тамаас гарч ирсэн чөтгөрийн байдлаар нэршиж, Оросуудын дунд Татар, Европын бусад улсаар бол Тартар хэмээн дуудагдах болсон нь хэдэн арван жилээр тогтохгүй хэдэн зуун жил үргэлжилж, тэр ч бүү хэл, орчин үед ч хэрэглэгдсээр байна.

Гэвч энэ нь Европын улсууд Монголын эзэнт гүрэнтэй янз бүрийн дипломат үйл ажиллагааны шугамаар шууд харилцаатай болсон тэр цагаас хойш ч Монголчуудын нэр Европод танил бус хэвээр байсан гэсэн үг биш юм. Жинхэнэ Монгол гэсэн нэр нь түгсэн ч, зүгээр л Тартар нарын өөр нэр хэмээн ойлгогджээ. Mongol хэмээх нэр XIII зуунаас он дарааллын бичгүүд, аяллын тэмдэглэлүүдэд хэд хэдэн хэлбэрээр тохиолддогийн ихэнх нь нэлээд гуйвуулсан хэлбэр байдаг. Тухайлбал, Жон Пиан де Карпинегийн Historia-д Mongal(i), Виллиам Рубрукийн Itinerarium-д Moal, Марко Пологийн Il Milione-д Mongul хэлбэр тохиолдоно. Сэйнт Квентиний Симон бол Mongli – Mogli болон Mongol – Mogol гэсэн хэлбэрүүдийг солин хэрэглэсэн байдаг. Эдгээр аялагчдын тэмдэглэл дэх хэлбэрийг харахад нэг бол авиа гээгдсэн (Moal), үгүй бол хамаршил нь үгүй болсон (Mogli, Mogol) байгаа нь ажиглагдах бөгөөд үүнээс маш сонирхолтой асуудал ургаж гарна.

Тэр үеийн (XIII зууны дунд, сүүл үе) Төв болон Өрнөд Азид Монголыг нэрлэж байсан үгсийг харахад түргүүд ч тэр, персүүд ч тэр, тэр ч бүү хэл Монголтой ойр харилцаатай бусад үндэстнүүд, бүгд Монголыг n – гүй бичсэн байдаг. Түргүүд Монголыг Moγul, Moγal (Цагаадайн түрэг хэлэнд Moγul) гэдэг нь монгол хэлний Mongγol, Mongγal-тай дүйцэх хэлбэр бол перс хэлэнд Moγōl/ Muγūl мөн Moγāl/ Muγāl (мөнөөх үгсийн өөр өөр галиг), Араб хэлэнд харин Mughūl (перс шиг), Индустанд Mugh(a)l, Армени хэлэнд Muγal, Сири хэлэнд Muglaye буюу Mugal-ын авиа тонгорсон хэлбэр, Грек хэлэнд харин Moυγούλιοι (Muγul-аас үүдэлтэй) хэлбэр тус тус тохиолдоно. Энэ бүх хэлбэр дэх эгшгийн хувирлыг хялбархан тайлбарлаж болно, харин гагцхүү мөнөөх n хайчдаг билээ?

Сугарч алга болсон тэр n –ийн нууц намайг олон жил бодолд дарсан билээ. Баримтаас харахад дурдсан бүх хэлбэр нь Уйгар-Түрэг хэлбэрээс гаралтай болох нь тодорхой. Авиазүйн хувьд өдгөө Moŋγul ~ Moγul хэмээх сэлгэц түрэг хэлнүүдэд боломжтой нь тодорхой болсон, гэвч Уйгар хэлнээ зөвхөн хамаршаагүй Moγul/ Muγal гэсэн хэлбэр л тохиолдож байгаа нь сонирхолтой.

Үүнээс үндэслэн бид өөрсдөдөө доорх асуултыг тавих шаардлагатай болж байна: Монголчуудад өөрсдийнхөө бичиг үсгийг анх заасан, хэдэн арван жил тэдний бичээч, туслахаар ажилласан, Монгол эздэдээ зориулан монгол хэлээр гаргасан зарлиг, бичгийн эх зэрэгтээ Mongγol гэж дандаа зөв бичиж ирсэн Уйгарын түргүүд харин өөрийнхөө хэлээр эздийнхээ нэрийг бичихдээ яагаад Moγul (=Moγol) гэх болов? Уйгарууд зөв хэлбэрийг нь бичиж чадах байсан гэдэг нь эргэлзээгүй, хувь хүний нэрийн зүйл (гэрээ, худалдааны баримт зэрэгт) бичихдээ ч алдаагүй, харин гагцхүү эрх барьж байгаа улсын нэр дээр л өөр хэлбэр тавиад байсан байдаг.

Зураг 1:

Энэхүү асуултын хариуг миний бие Уйгар хэл дээрх Suvarnaprabhāsa (Altun yaruq буюу Алтангэрэл)-гийн зургийг нь нийтлэн буй (1-р зураг) дээрх хэсэгт байж магадгүй юм хэмээн үзэж байна.

Зураг 2:

Уйгар хэлний “мунхаг, мулгуу” гэсэн утга бүхий muŋγul хэмээх үг нь уйгар бичгээр бол Mongγul гэсэнтэй яг адил (Гүюг хааны тамганы бичээс дээрхтэй адилаар, зураг 2) байна.

Үүнээс харахад Монгол хааны эзэмшил дор ажиллаж буй бичээч нар түрэг хэлээр “мунхаг” хэмээх үг хэрэглэх нь (тус хоёр үгийг синоним болгон хэрэглэж буй мэт болно) зориудаар доромжилсон хэрэгт унах аюултай байжээ. Өөрт нь атаархсан ч юм уу, хэн нэгэн этгээдийн бяцхан матаас л бичээчийг lese-majeste ( lese-majeste нь үгчлэн орчуулбал англиар injured majesty, монголоор эрхэм дээдсийг хөндөх хэмээн буухуйц, эрх барьж буй засаг, эзэн дээдсийнхээ нэр хүнд, ашиг сонирхлын эсрэг үйл хийсний улмаас яллагдахыг нэрлэх франц нэр томьёо. орчуулагч) ялд хялбархан унагаж, цаазаар авхуулах магадлалтай. Харин зөв бичихзүйн багаахан ялгаатай бичлэг, ялангуяа уг хэлний авианзүйн онцлог (ŋγ – γ ийн сэлгэц) нь асуудлыг шийдэх амархан арга болж чаджээ. Тийм ч учраас миний бие энэ бүхнээс болж, Mongγol хэмээх нэр Уйгарт Moγul болсон, түүнээс шалтгаалан Афганистан дахь Монголчууд Monghol нар биш Moghol нар болсон, Энэтхэг дэх алдарт хаад Munghal биш Mughal хэмээгдэх болсон, мөн өнөөдөр бид “хэвлэл мэдээлийн монголууд” биш “могулууд” хэмээх болсон байна хэмээн дүгнэж байна.

ETUDES MONGOLES ET SIBERIENNES Cahier 27 1996